Załącznik do Uchwały Nr XXII/125/2016
Rady Gminy Haczów
z dnia 9 sierpnia 2016 r.
GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY HACZÓW
NA LATA 2016-2019
1. WSTĘP…………………………………………………………………….............… 3
2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD
ZABYTKAMI…...............………………………………………………………......5
3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE 6
4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA…………...... 10
a.Dokumenty wykonane na poziomie kraju……………………………….....……….10
b.Dokumenty wykonane na poziomie województwa………………………………...11
5. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO…………….........……………………………………………………...... 15
6. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ZASOBU DZIEDZICTWA ULTUROWEGO....20
a.Zarys historii obszaru gminy Haczów………………………………………….....…20
b.Krajobraz kulturowy…………………………………………………………….......24
c.Zabytki nieruchome……………………………………………………………....…25
d.Zabytki ruchome………………………………………………………………....….40
e.Zabytki archeologiczne……………………………………………………….....…..44
f.Rejestr zabytków………………………………………………………………......…52
7. OCENA ZASOBU ZABYTKOWEGO. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ…...……74
8. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE………………………………………………....…….76
a.Zabytki nieruchome oraz krajobraz kulturowy…………………………….....……..76
b.Zabytki ruchome……………………………………………………………........……84
c.Zabytki archeologiczne…………………………………………………….........….....88
d.Rozpoznanie, dokumentowanie i popularyzowanie zasobów dziedzictwa kulturowego……………………………………………………………….......…….......… 93
9. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI………………………………………………………………….............…….. 95
10. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI…………………………………………………………………….............….. 96
11. ANEKSY……………………………………………………………………… ……..97
1. Wykaz stanowisk archeologicznych w układzie alfabetycznym zlokalizowanych
na obszarze gminy Haczów, na podstawie badań powierzchniowych
realizowanychw ramach programu badawczego Archeologiczne Zdjęcie Polski……..97
2. Wykaz zabytków gminy Haczów niewpisanych do rejestru zabytków……...……..... 107
Zgodnie z art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami na gminy nałożony został obowiązek sporządzenia programu opieki nad zabytkami. Przyjęty przez Radę Gminy w formie uchwały, dokument ten stanowi elementem polityki samorządowej. Jego opracowanie stanowi wyraz troski władz samorządowych oraz mieszkańców gminy o stan dziedzictwa kulturowego i jego potrzeby.
Program opieki nad zabytkami ma służyć zarządzaniu zasobem stanowiącym dziedzictwo kulturowe gminy. Nakreślone tutaj kierunki działań mają stopniowo prowadzić do poprawy stanu zachowania zabytków oraz lepszego ich udostępnienia i wykorzystania pod kątem turystycznym. Równie istotnym zadaniem dokumentu jest wskazanie wartości krajobrazu kulturowego gminy oraz potrzeby utrwalenia świadomości w społecznościach lokalnych, związanej z koniecznością dbałości o dziedzictwo.
Lokalna społeczność w dłuższej perspektywie powinna zauważać efekty wcielania w życie zasad nakreślonych w gminnym programie. Aby tak się stało konieczne jest postrzeganie kultury, jako ważnego czynnika rozwoju ekonomicznego, uzupełniającego i wspierającego inne, priorytetowe płaszczyzny polityki samorządu. Działania gminy powinna cechować zasada zrównoważonego rozwoju, gdzie ochrona zabytków występuje równorzędnie z ochroną przyrody i potrzebami infrastrukturalnymi mieszkańców.
Warto w tym miejscu przytoczyć zasady współczesnej doktryny konserwatorskiej, których stosowanie powinno również obowiązywać władze samorządowe:
- primum non nocere (po pierwsze nie szkodzić).
- maksymalne poszanowanie oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych).
- minimalna niezbędna ingerencja (powstrzymywania się od działań niekoniecznych).
- zasada, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco.
- zasada czytelności i odróżnialności ingerencji.
- zasada odwracalności metod i materiałów.
- zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie.
Wymienione zasady dotyczą zarówno konserwatorów – pracowników urzędów, profesjonalnych konserwatorów – restauratorów dzieł sztuki, konserwatorów architektów, urbanistów, budowlańców, archeologów, badaczy, pracowników samorządowych zajmujących się ochroną zabytków, właścicieli i użytkowników.
Zapisy gminnego programu opieki nad zabytkami obowiązują przez 4 lata.
Z realizacji dokumentu Wójt Gminy co dwa lata sporządza sprawozdanie, które przedstawia Radzie Gminy. Programy opieki sporządzane w przyszłości powinny uwzględniać wszelkie nowe uwarunkowania prawne, oraz zawsze aktualny stan zachowania zasobu dziedzictwa kulturowego.
2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.
Obowiązek sporządzania gminnych programów opieki nad zabytkami określa zapis art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (j.t. Dz. U. z 2014 r., poz. 1446 z późn. zm.),. W myśl art. 87 tejże ustawy:
1. Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami.
2. Programy, o których mowa w ust. 1, mają na celu, w szczególności:
a.włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających
z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;
b.uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej;
c.zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania;
d.wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego;
e.podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami;
f.określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków;
g.podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych
z opieką nad zabytkami.
3. Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków.
4. Programy, o których mowa w ust. 3, są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
5. Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy.
3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI
W POLSCE.
Zapisy dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego zawarte zostały w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, gdzie zabytki zostały objęte ochroną zadeklarowaną, jako obowiązek państwa i każdego obywatela, w następujących zapisach:
- art. 5 „(…) Rzeczpospolita Polska strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”.
- art. 6 „(…) Rzeczpospolita stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”.
Głównym aktem prawnym dotyczącym ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Art. 3 tejże ustawy tłumaczy podstawowe pojęcia użyte w ustawie: zabytek, zabytek nieruchomy, zabytek ruchomy, zabytek archeologiczny, instytucja kultury, prace konserwatorskie, prace restauratorskie, roboty budowlane, badania konserwatorskie, architektoniczne, archeologiczne, historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny, historyczny zespół budowlany, krajobraz kulturowy, otoczenie zabytku. Zgodnie z cytowaną ustawą, ochrona zabytków polega w szczególności na podejmowaniu przez organy administracji publicznej, działań mających na celu: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnychi finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowaniei utrzymanie; zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.
Zgodnie z art. 5 tejże ustawy opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega w szczególności na zapewnieniu warunków: naukowego badania i dokumentowania zabytku; prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia, w jak najlepszym stanie; korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.
Artykuł 6 wymienia elementy podlegające ochronie, którymi są:
1) zabytki nieruchome będące, w szczególności:
b.układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi,
c.dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego,
d.obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi,
f.parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni,
g.miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;
2) zabytki ruchome będące, w szczególności:
a.dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej,
b.kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje,
c.numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami,
d.wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego,
g.wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi,
h.przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne, bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;
3) zabytki archeologiczne będące, w szczególności:
a.pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa,
d.reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.
Art.6. ustawy mówi również, iż ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.
Formami ochrony zabytków są: wpis do rejestru zabytków; uznanie za pomnik historii; utworzenie parku kulturowego; ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa obowiązki oraz kompetencje gminy w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Obowiązki są określone m.in. w art. 22, pkt. 4 narzucającym obowiązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków, art. 87 regulującym sporządzanie na okres czteroletni gminnych programów opieki nad zabytkami, oraz w art. 18 i 19 nakazujących uwzględnianie zapisów tych programów przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju, studiów uwarunkowań
i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania, decyzji o warunkach zabudowy i lokalizacji inwestycji celu publicznego.
W artykułach 5, 25, 26, 28, 30, 31, 36, 71 i 72 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zawarte są szczegółowe obowiązki samorządu dla zabytków objętych ochroną, które są własnością gminy lub są w jej posiadaniu. Ponadto art. 81 i 82 regulują możliwość udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organ stanowiący gminy, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale.
W ustawie o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r., określone zostały zadania odnoszące się wprost lub pośrednio do ochrony zabytków. Mowa jest tam, iż do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów, a co za tym idzie również opieka nad zabytkami. Art. 7. ust. 1. doprecyzowuje, że zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy, co może się przekładać na działania związane z opieką nad zabytkami w kontekście: ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej, gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego, kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury, kultury fizycznej i turystyki, zieleni gminnej i zadrzewień, cmentarzy gminnych, utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych, promocji gminy i współpracy z organizacjami pozarządowymi.
Istotne uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, znajdują się w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Określone zostały tutaj zasady kształtowania polityki przestrzennej przez jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej oraz zakres i sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy. Ustawa mówi, że w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. W Prawie budowlanym znalazły się unormowania działalności obejmującej sprawy projektowania, budowy, utrzymania i rozbiórki obiektów zabytkowych oraz zasady działania organów administracji publicznej w tych dziedzinach.
W ustawie z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej zawarto zapisy mówiące, że działalność kulturalna polega na upowszechnianiu i ochronie kultury. Mecenat nad działalnością kulturalną sprawuje państwo, i polega on na wspieraniu i promocji twórczości, edukacji i oświaty kulturalnej, działań i inicjatyw kulturalnych oraz opieki nad zabytkami. Mecenat nad działalnością kulturalną sprawują też jednostki samorządu terytorialnego, organizujące działalność kulturalną, tworzą samorządowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym. Prowadzenie działalności kulturalnej jest zadaniem własnym jednostek samorządu terytorialnego o charakterze obowiązkowym.
4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA.
a. Dokumenty wykonane na poziomie kraju.
Najważniejszym w skali kraju dokumentem związanym z ochroną dziedzictwa kulturowego jest Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami uchwalony przez Radę Ministrów Uchwałą nr 125/2014 z dnia 24.06.2014 roku; dokument ten obejmuje lata 2014 – 2017. W programie tym omówiono ramy prawne funkcjonowania ochrony zabytków w Polsce, a także opisano organy administracji zajmujące się opieką i ochroną zabytków. W dalszej części opracowania podniesione zostały zagadnienia dotyczące w szczególności stanu zabytków nieruchomych, ruchomych i archeologicznych, stanu zabytków techniki, pomników historii, obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO, stanu służb konserwatorskich, opieki nad zabytkami i wreszcie stanu uregulowań prawnych. Następnie omówione zostały „Działania o charakterze systemowym”, mówiące o powiązaniu ochrony zabytków z polityką ekologiczną, dotyczącą ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa, oraz o wypracowaniu strategii ochrony dziedzictwa
i wprowadzeniu jej do polityk sektorowych. W części dotyczącej finansowania omówione zostały aspekty stworzenia sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej. Istotne miejsce w omawianym programie zajęło wskazanie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze oraz edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji. W programie wskazano na konieczność uporządkowania sfery ochrony zabytków, m.in. poprzez uporządkowanie wpisów do rejestru zabytków, często bardzo niejednoznacznych, a także na podniesienie jakości służb konserwatorskich zajmujących się ochrona zabytków. Kolejnym zagadnieniem zawartym w dokumencie jest konieczność dostosowania prawa i praktyki ochrony zabytków do standardów międzynarodowych, a także podkreślenia roli parków kulturowych, jako istotnej formy ochrony zabytków. Duży nacisk położono na konieczność ustalenia form pomocowych zwłaszcza dla inicjatyw realizowanych przy zaangażowaniu obywateli, bądź skierowanych bezpośrednio do nich. Jeden z rozdziałów programu poświęcono merytorycznemu wsparciu jednostek samorządu terytorialnego w odniesieniu do ochrony zabytków, m.in. poprzez zwiększenie ich zaangażowania na tym polu.
Drugim ważnym dokumentem związanym z ochroną dziedzictwa kulturowego, funkcjonującym na poziomie kraju, jest Narodowa strategia rozwoju kulturyz uzupełnieniem, na lata 2004-2020. Określa ona działania konieczne do zrealizowania w regionach. Podkreśla przy tym ważność działań na rzecz zrównoważonego rozwoju kulturalnego regionów w Polsce. Główne założenia Strategii związane z ochroną dziedzictwa kulturowego to, m.in. działania zmierzające do aktywnego zarządzania zasobami materialnego dziedzictwa kulturowego poprzez poprawę stanu zabytków, zwiększenie ich dostępności dla turystów, inwestorów, mieszkańców, adaptacje, zwiększenie atrakcyjności regionów dzięki wykorzystaniu przez nie wartości wynikających z lokalnego zasobu dziedzictwa kulturowego, oraz edukacja i wdrażanie metod nowoczesnego administrowania związanego z ochroną i zachowaniem zabytków.
Jednym z instrumentów za pomocą, których realizowane są wspomniane cele Strategii jest „Narodowy Program Kultury. Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata 2004-2020”. Podstawą do jego sformułowania jest uznanie dziedzictwa kulturowego za wartość mająca wpływ na rozwój i upowszechnianie kultury, a także za potencjał regionów służący wzrostowi konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców.
„Narodowy Program Kultury. Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” określa działania w sferze ochrony zabytków, m.in.: przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierania ochrony i opieki nad zabytkami; podjęcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa; poszukiwanie instrumentów wzmacniających efekty działalności służby konserwatorskiej; intensyfikacja ochrony, upowszechnianie dziedzictwa kulturowego, w tym kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne
i inne cele społeczne; zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych.
b. Dokumenty wykonane na poziomie województwa.
Dla zagadnień związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego na terenie województwa podkarpackiego ważnym dokumentem jest Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim na lata 2014-2017 przyjęty przez Sejmik Województwa Podkarpackiego Uchwałą Nr XLII/846/14 z dn. 27.01.2014 r. Znajdujące się tam zapisy kompleksowo podejmują tematykę ochrony każdej kategorii zabytków oraz szeroko rozumianego krajobrazu kulturowego. Ustalenia tam zawarte wynikają wprost
z zapisów ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami, kreślą główne kierunki i priorytety dla działań związanych z ochroną dziedzictwa.
Priorytet związany z ochroną i świadomym kształtowaniem krajobrazu kulturowego wyznacza następujące kierunki działań: tworzenie parków kulturowych, jako forma ochrony krajobrazu kulturowego, ochrona i opieka nad zabytkami w strategiach rozwoju i planach zagospodarowania przestrzennego, integracja ochrony zabytków z ochroną przyrody, rewaloryzacja i rewitalizacja układów urbanistycznych, ochrona układów ruralistycznych. Powyższe zapisy mają głównie na celu odpowiednie kształtowanie krajobrazu kulturowego poprzez zapobieganie jego degradacji, dbałość o zabytki charakterystyczne dla regionu i rewaloryzację obszarów wartościowych, jednakże przekształconych w wyniku działalności człowieka. Wśród kierunków działań wyznaczonych w priorytecie istotne jest wskazanie mówiące o włączeniu ochrony i opieki nad zabytkami w strategię i plany zagospodarowania przestrzennego, będące domeną lokalnego samorządu. Dla gminy Haczów ważny jest również zapis dotyczący ochrony układów ruralistycznych, który w punktach wymienia najważniejsze zadania, m.in.: ochrona historycznie ukształtowanych układów wsi wraz z zapobieganiem rozproszeniu zabudowy i odpowiednim ukształtowaniem gabarytów nowej zabudowy mającym na celu przeciwdziałanie tworzeniu dominant architektonicznych, nawiązywanie i poszanowanie w nowych projektach architektonicznych lokalnej tradycji budownictwa.
Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, jako element rozwoju społeczno-gospodarczego województwa to kolejny priorytet uwzględniony w omawianym dokumencie. Zawarto tam wskazania odnoszące się do: ochrony obiektów o szczególnej wartości, zahamowania procesu degradacji zabytków i dążenia do poprawy ich stanu zachowania, wspierania racjonalnego wykorzystania środków finansowych na ratowanie obiektów szczególnie zagrożonych, tworzenia miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Wskazuje się tutaj na konieczność utworzenia szerszych, buforowych stref ochronnych wokół zabytków z listy UNESCO oraz ich priorytetowego finansowania.
Priorytet związany z badaniem i dokumentacją dziedzictwa kulturowego oraz promocją i edukacją służącym budowaniu tożsamości określa kierunki działań mające przede wszystkim służyć szeroko rozumianemu wykorzystaniu zabytków dla potrzeb edukacyjnych i turystycznych oraz zachowaniu i kultywowaniu lokalnych tradycji. Wymienia się tu m.in. następujące działania: rozpoznanie i dokumentowanie zasobu zabytków, przetwarzanie informacji o zabytkach, działania szkoleniowe, edukację i promocję wiedzy o dziedzictwie kulturowym regionu, ochronę kultury ludowej, tworzenie tematycznych szlaków turystycznych.
Omawiany dokument w kilku miejscach odnosi się do obiektów zabytkowych zlokalizowanych na terenie gminy Haczów, zwłaszcza do kościoła z Haczowa figurującego na liście UNESCO. Wskazano tutaj, m.in. zasięg strefy buforowej koniecznej do wyznaczenia wokół tego zabytku. W analizie mocnych stron województwa wymieniono występowanie wyjątkowo wartościowych obiektów, do których zaliczono haczowską świątynię. Wśród cennych świątyń powstałych w XIX wymieniono kościół z Trześniowa, natomiast w okresie międzywojennym kościół z Jasionowa. W opisie architektury rezydencjalnej, jako cenne zabytki, wymienione zostały dwory w Haczowie i Trześniowie. Natomiast zespół pałacowo – parkowy we Wzdowie został doceniony, jako cenny przykład architektury rezydencjonalnej, założenia parkowego oraz unikalnej alei dębowej. W części dotyczącej dziedzictwa archeologicznego wskazano na konieczność przebadania domniemanego grodziska w Malinówce (stan. 2 AZP 110-75/3) i w konsekwencji wpisania go do rejestru zabytków.
Kolejnym ważnym dla ochrony dziedzictwa kulturowego dokumentem jest obowiązujący Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Podkarpackiego, który uchwalony został przez Sejmik Województwa Podkarpackiego w 2002 r. Plan określa główne zasady organizacji przestrzennej województwa, w tym związane z ochroną dóbr kultury.
W dziedzinie gospodarki przestrzennej jednym z priorytetów jest „Turystyka, kultura i ochrona środowiska”, gdzie zapisano, iż rozwój kultury i ochrona walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu jest warunkiem podniesienia konkurencyjności produktu turystycznego. Służyć temu ma „wzbogacenie istniejących i kreowanie nowych produktów turystycznych opartych na dziedzictwie kulturowym i unikatowych wartościach przyrodniczo-kulturowych”. W związku z tym konieczne jest prowadzenie ”rewaloryzacji dziedzictwa kulturowego, wartości krajobrazowych i przyrodniczych oraz rozwój działalności kulturowej, jako podstawy tworzenia produktu turystycznego”.
W dokumencie tym przyjęto szereg zasad związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego, m.in.: ochroną krajobrazu kulturowego i ładu przestrzennego, opieką nad zabytkami, dbaniem o wartości kultury niematerialnej, rozpoznaniem i waloryzacją zasobów kulturowych, promocją obszarów nasyconych obiektami zabytkowymi, przeciwdziałaniem działalności mającej negatywny wpływ na obiekty zabytkowe i krajobraz kulturowy.
W Planie wskazane zostały również obszary i obiekty, które miałyby zostać objęte szczególną ochroną i wykorzystaniem turystycznym, jako jeden z najważniejszych został tutaj wymieniony drewniany kościół w Haczowie, zarówno w kontekście unikalnej architektury, jak i składnika szlaków turystycznych, a także obiektu szczególnego dla regionu przygranicznego.
Ochrona dziedzictwa kulturowego ujęta została również w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020. Podkreślono tutaj, że „województwo dysponuje krajobrazem kulturowym o wybitnych wartościach estetycznych, skupionym na niewielkiej, stosunkowo dobrze skomunikowanej wewnętrznie przestrzeni”. Potencjałem województwa miałoby być wielowątkowe dziedzictwo kulturowe z zachowanymi cennymi obiektami zabytkowymi, np. architektury drewnianej. Strategia kładzie duży nacisk na wykorzystanie dziedzictwa kulturowego na rzecz podniesienia atrakcyjności regionu i wzmocnienia jego potencjału turystycznego.
Dokument ten wyznacza cele i działania, służące pokonywaniu problemów gospodarczych i społecznych oraz podnoszeniu konkurencyjności regionu. Wskazano tutaj cele służące wszechstronnemu rozwojowi kapitału społecznego, umożliwiające pełne wykorzystanie potencjału i możliwości rozwoju osobistego mieszkańców regionu. Jako priorytet wyznaczono rozwój kultury, nakreślając przy tym kierunki działań związanych ze sferą dziedzictwa kulturowego, mówiące o kształtowaniu kulturowej tożsamości regionalnej i poprawie jakości środowiska kulturowego. W części strategii dotyczącej współpracy międzynarodowej wymieniono: „wspieranie rozwoju gospodarczego regionu, wykorzystanie potencjału turystycznego i dziedzictwa kulturowego oraz ochronę wartości przyrodniczo-krajobrazowych”. Omówiona została również współpraca na rzecz rozwoju turystyki, ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego, gdzie wyznaczone zostały priorytety polegające na podejmowaniu działań w zakresie ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego oraz działań na rzecz rozwoju turystyki.
5. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO.
Jednym z najważniejszych dokumentów obowiązujących na terenie gminy jest Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Haczów. Dokument ten uchwalony został Uchwałą Nr XXI/134/ 2000 Rady Gminy w Haczowie z dnia 28 grudnia 2000 roku i zmieniony nieznacznie w 2012 roku. Studium ma bardzo duże znaczenie dla prawidłowej realizacji ochrony dziedzictwa kulturowego na terenie gminy. Ustalenia tam zawarte rzutują w następstwie na dalszą politykę gminy odnoszącą się do ochrony zabytków, a ustalaną w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzjach
o warunkach zabudowy. Dodatkowo w studium zawarta jest spójna koncepcja rozwoju gminy oraz poszczególnych branż ważnych z punktu widzenia lokalnych społeczności, które mogą znacząco wpływać na jakość ochrony i stan zachowania zabytków.
W Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy, na wstępie, wśród głównych celów rozwojowych, między innymi znalazły się odniesienia do dziedzictwa kulturowego mówiące o potrzebie ochrony zasobów kulturowych, ochronie i kształtowaniu krajobrazu kulturowego. Realizacja powyższych celów miałaby polegać na: nie rozpraszaniu zabudowy i ochronie terenów otwartych, wyeksponowaniu zasobów kulturowych, podtrzymywaniu tradycyjnych układów przy kształtowaniu współczesnej zabudowy a także wykorzystaniu walorów kulturowych dla rozwoju gminy.
W rozdziale III kierunków zagospodarowania zapisano konieczność ochrony obiektów zabytkowych, założeń zieleni oraz stanowisk archeologicznych. Wydzielone zostały tutaj obszary w przestrzeni gminy, w obrębie których zapisano kilka istotnych, z punktu ochrony krajobrazu kulturowego, ustaleń. Bezpośrednio do ochrony zabytków odnosi się obszar „E3” związany z ochroną zasobów kulturowych. Zaleca się tutaj, m.in. określenie granic przestrzeni chronionych wokół obiektów zabytkowych i opracowanie dla nich miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, wraz z określeniem jasnych zasad inwestowania w ich obrębie. Pośrednio do kwestii ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego odnosi się obszar „A” – osadniczo-usługowy. Uwzględniono tutaj zasady ładu przestrzennego związane, m.in. z utrzymaniem kompozycyjnej spójności zabudowy
z wsią, utrwalanie historycznych układów wsi i miejscowości, ograniczanie rozpraszania zabudowy poprzez dogęszczanie istniejących osad, co sprzyjać ma uzyskiwaniu większej harmonii krajobrazu gminy, kontynuację w zabudowie wiejskiej historycznie ukształtowanych lokalizacji budynków, zasad kompozycji oraz form architektonicznych.
Rozdział IX dotyczący polityki kształtowania i ochrony walorów krajobrazowych wśród zaleceń wymienia, ważne z punktu widzenia ochrony zabytków, postulaty zmierzające do ograniczania rozpraszania zabudowy na zasadzie uzupełniania, dogęszczania, bądź kontynuacji w celu tworzenia zwartych kompleksów, a także preferowania zabudowy nawiązującej do regionalnego stylu i krajobrazu. Zamieszczono tutaj również szereg zapisów dotyczących konkretnych parametrów zabudowy.
W rozdziale tym zawarto zapis o konieczności wprowadzenia ścisłej strefy ochrony krajobrazu kulturowego dla obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków, m.in. kościoła w Haczowie i zespołu pałacowo – parkowego we Wzdowie. W strefach ochrony krajobrazu należałoby utrzymywać odpowiednią skalę zabudowy, dostosowywać jej gabaryty i wystrój zewnętrzny do lokalnego charakteru, a wszelkie zamierzenia inwestycyjne winny być uzgadniane z konserwatorem zabytków. W tej części studium uwarunkowań zapisano również konieczność prowadzenia kompleksowej ochrony zabytków powiązanej ze stosowną bazą turystyczną.
W rozdziale X opracowania pn. „Polityka kształtowania i ochrony środowiska kulturowego” opisano pokrótce zasób dziedzictwa kulturowego gminy z podziałem na zabytki architektury, parki oraz stanowiska archeologiczne. Przedstawiono tutaj także zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Znalazł się tutaj zapis, że ochronie podlegać ma również najbliższe otoczenie zabytków oraz osie widokowe na dany obiekt. W związku z tym w najbliższym sąsiedztwie zabytków nie należy lokalizować obiektów kłócących się z architektura, i które mogą doprowadzić do zniszczenia zabytku. Zapisano tutaj, iż wszelkie działania remontowo - budowlane prowadzone na terenie obiektów zabytkowych powinny być każdorazowo uzgadniane z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. W rozdziale tym w odniesieniu do obszarów i obiektów proponowanych do objęcia ochroną wskazano na konieczność wpisywania cenniejszych obiektów i zespołów do rejestru zabytków, jednakże bez podania konkretów. Zapisano tutaj również potrzebę tworzenia rezerwatów kulturowych, podobnie jak wyżej bez podania przykładów. Dla takich obszarów wprowadzono postulat wykonania planów specjalistycznych, a na etapie opracowania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla terenów obejmujących lub sąsiadujących z terenami lub obiektami chronionymi prawnie, należy określić sposób zagospodarowania ich bezpośredniego sąsiedztwa tak, aby nie pomniejszyć ich walorów i ekspozycji widokowej. Także w tej części studium wprowadzono zapis o kontynuacji tradycji w nowym budownictwie. Rozdział ten kończy się propozycjami utworzenia szlaków kulturowych do których, postuluje się włączenie innych cennych zasobów gminy, np. związanych ze środowiskiem przyrodniczym czy też innymi formami aktywnego wypoczynku, służących poprawie walorów turystycznych gminy.
Na załącznikach graficznych do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oznaczono zabytki wpisane do rejestru jednakże bez wyznaczenia wokół nich stref ochrony krajobrazu kulturowego, słabo czytelnie oznaczono część stanowisk archeologicznych.
Podsumowując wydaje się, że studium zbyt ogólnikowo traktuje temat dziedzictwa kulturowego gminy. Na plus dokumentu należy zaliczyć, iż dużo miejsca poświęcono ochronie krajobrazu, zachowaniu stref widokowych na najważniejsze obiekty zabytkowe gminy, czemu służyć mają stosunkowo restrykcyjne parametry dla nowopowstającej architektury, a także wskazanie na wartość zadrzewień śródpolnych, jako czynnika wzbogacającego walory widokowe. W studium słusznie zapisano, że na atrakcyjność krajobrazową gminy składają się w równym stopniu walory naturalne, jak i zasoby dziedzictwa kulturowego. Niestety w niepełnym wymiarze opracowany został zasób zabytków, np. jedynie część stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na terenie gminy, objęta została ochroną. Poza tym ich oznaczenie na załącznikach graficznych pozostawia wiele do życzenia. Uwaga ta również dotyczy oznaczenia zabytków wpisanych do rejestru zabytków. W studium pominięta została całkowicie kwestia gminnej ewidencji zabytków. Ponadto niektóre zapisy studium wymagają uzupełnienia bądź zmiany. Szczegóły z tym związane zostały umieszczone w rozdziale 8 niniejszego opracowania, dotyczącym wniosków związanych z ochroną zabytków architektury i stanowisk archeologicznych. Uaktualnienia wymaga kwestia ochrony i pełniejszego wykorzystania potencjału turystycznego drewnianego kościoła z Haczowa figurującego na liście UNESCO. Rzetelniejsze opracowanie tematyki związanej z dziedzictwem kulturowym będzie się pozytywnie przekładało na jakość ochrony poszczególnych obiektów zabytkowych.
Istotnym dokumentem powstałym na poziomie gminy jest „Strategia rozwoju gminy Haczów do 2024 roku”. Opracowanie to powstało w 2014 roku i jego zapisy sięgają roku 2024. W dokumencie tym zostały sformułowane długookresowe cele związane z funkcjonowaniem i rozwojem gminy Haczów. Część zapisów tam zawartych odnosi się do dziedzictwa kulturowego regionu, jego ochrony, popularyzacji i uatrakcyjnienia pod kątem turystycznym, a także porusza kwestie istotne dla całokształtu funkcjonowania ochrony zabytków na terenie gminy.
Strategia podzielona została na główne cele wśród których wyodrębniono poszczególne działania mające w założeniu prowadzić do ich realizacji. Z punktu widzenia ochrony zabytków istotne może być założenie zmierzające do zwiększenie uczestnictwa mieszkańców w życiu kulturalnym poprzez stosowną edukację, zwiększenie liczebności kadr związanych z szeroko rozumianą kulturą, promocję dobrych praktyk oraz zwiększenie dostępu do oferty kulturalnej. Cel 2, „Nowoczesna i rozwinięta infrastruktura”, w jednym z punktów wskazuje na konieczność remontów i modernizacji obiektów, m.in. Gminnego Ośrodka Kultury i Wypoczynku oraz zagospodarowanie niewykorzystanych obiektów na cele społeczne. Cel 3, dotyczący uporządkowania gospodarki przestrzennej zaleca, istotne z punktu widzenia ochrony zabytków, opracowanie planów zagospodarowania przestrzennego dla obszaru całej gminy. Kolejny cel 4, pn. „Zachowane dziedzictwo kulturowe”, dotyczy już bezpośrednio zagadnień związanych z ochroną zabytków. Wskazano tutaj na konieczność współpracy ze służbami konserwatorskimi odnośnie zagospodarowania obiektów zabytkowych. Jako istotne zapisano pozyskiwanie funduszy na projekty związane z zachowaniem dziedzictwa kulturowego, restaurowanie obiektów zabytkowych, wykorzystywanie zabytków na cele społeczno-kulturowe. Znalazł się tutaj również postulat związany z aktualizacją gminnej ewidencji zabytków. Odnośnie poprawy stanu architektury sakralnej zapisano konieczność współpracy w zakresie dbania o obiekty zabytkowe, porządkowania starych i nieużytkowanych części cmentarzy oraz poszczególnych nagrobków i pomników, a także ochrony zabytkowych kapliczek.W podpunkcie dotyczącym zachowanych i eksponowanych ruchomych dóbr kultury uwzględniono potrzebę inwentaryzacji, tworzenia gminnego zbioru ruchomych dóbr kultury, potrzebę eksponowania ruchomych dóbr kultury poprzez stworzenie bazy wystawienniczej oraz imprez okolicznościowych. Pośrednio z ochroną zabytków związany jest również cel 7 strategii, „Poprawa stanu rozwoju gospodarczego gminy”, gdzie zapisano potrzebę poprawy stanu technicznego i udostępnienie obiektów zabytkowych dla turystów, a także wykreowania i organizacji cyklicznej imprezy o charakterze ponad lokalnym.
W przyszłości, w strategii, warto położyć jeszcze większy nacisk na cele związane z ochroną zabytków i popularyzacją dziedzictwa kulturowego regionu. Przede wszystkim należy tam szczególnie uwzględnić haczowski kościół figurujący na liście UNESCO, obiekt doskonale rozpoznawalny w całej Polsce, który znacząco wpływa na turystyczny krajobraz gminy.
Do niedawna na terenie gminy obowiązywał „Plan rozwoju lokalnego gminy Haczów na lata 2004-2013” opracowany i wdrożony w 2004 roku. Dokument ten koncentrował się głównie na problemach społecznych i gospodarczych gminy, zawarta tam była również próba poszukiwań rozwiązań istniejących problemów. Część jego zapisów wiązała się z dziedzictwem kulturowym. W rysie historycznym dotyczącym gminy w skrócie opisano najważniejsze elementy zabytkowe gminy. Wśród celów i zadań sformułowano tam postulaty zmierzające do wykorzystania potencjału turystycznego, kulturowego, historycznego i przyrodniczego gminy. Z informacji uzyskanych w Urzędzie Gminy Haczów wynika, że w chwili obecnej nie są prowadzone żadne działania zmierzające do opracowania planu rozwoju lokalnego na kolejne lata.
6. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ZASOBU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO.
a. Zarys historii obszaru gminy Haczów.
Gmina Haczów w obecnie istniejącym kształcie została utworzona w 1975 roku; należy do powiatu brzozowskiego w województwie podkarpackim. Położona jest na terenie Dołów Jasielsko-Sanockich, nad rzeką Wisłok. Od wschodu graniczy z gminą Brzozów, od południa z gminami Zarszyn, Besko i Rymanów, zaś od północy z gminami Jasienica Rosielna i Korczyna. Gminę Haczów tworzą następujące wsie: Buków, Haczów, Jabłonica Polska, Jasionów, Malinówka, Trześniów oraz Wzdów; miejscowości te stanowią odrębne sołectwa. Według danych z dnia 31.12.2011 roku gmina Haczów zajmuje obszar 71,3 km², a zamieszkuje ją 9327 osób.
Najwcześniejsze ślady pobytu człowieka na terenie dzisiejszej gminy Haczów pochodzą ze schyłkowego okresu epoki kamienia; szczegóły omówione zostały w rozdziale dotyczącym dziedzictwa archeologicznego gminy Haczów. W okresie wczesnego średniowiecza w Haczowie istniała osada, której obecność potwierdziły znaleziska archeologiczne. Po parowiekowej przynależności do Rusi Halickiej, tereny te król Kazimierz Wielki na stałe przyłączył do Polski; stanowiły przy tym integralną część jednostki administracyjnej, zwanej ziemią sanocką, znajdującą się w granicach województwa ruskiego. Kazimierz Wielki w 1359 roku rozpoczął akcję osadniczą, zmierzającą do zasiedlenia tych terenów; wówczas to w dorzeczu Wisłoka założono wieś Haczów. Osada Trześniów posiada najstarszą na tym terenie księgę sądu wiejskiego, sięgającą zapiskami do 1419 roku. Pierwsze informacje o wsiach leżących nad wpadającym do Wisłoka potokiem Zmiennica datowane są na pierwszą połowę XV wieku. Wówczas w źródłach pojawia się Buków (1430 r.), Wzdów (1402 r.) i Jasionów (1427 r.). Położona na północ od Haczowa Jabłonica Polska istniała już w 1432 roku; obok niej w latach 1387-1403 założona została wieś Malinówka. Wsie te znacznie ucierpiały podczas najazdu Tatarów w 1624 roku. W XVII wieku, na terenie Haczowa, Trześniowa i Jasionowa istniały szkoły parafialne. W XVIII wieku w tych okolicach osiedlali się wyznawcy Kościoła greckokatolickiego (cerkiew w Jabłonicy Polskiej) oraz Żydzi.
W wyniku pierwszego rozbioru Polski Haczów i okolice, włączone zostały do monarchii austrowęgierskiej; ziemie polskie doń przyłączone otrzymały nazwę Królestwa Galicji
i Lodomerii. W przeciągu XIX wieku na tym terenie prowadzono szereg działań zmierzających do wyzwolenia kraju spod obcego panowania. W drugiej połowie XIX wieku władze austriackie wybudowały na tym terenie linie kolejowe, łączące miasta regionu z ośrodkami Galicji i Austrii. W drugiej połowie XIX i początku XX wieku wprowadzono nowe podziały administracyjne, utworzono gminę Haczów oraz powiat brzozowski. Również na przełomie XIX i XX wieku rozpoczęto eksploatować ropę naftową na tych terenach. Przebieg II wojny światowej oraz niezliczone jej ofiary pośród miejscowej ludności, w sposób szczególny odcisnęły piętno na historii Haczowa i okolic.
Poniżej zaprezentowano krótki zarys historyczny każdej miejscowości z terenu gminy Haczów.
Buków położony jest pomiędzy Trześniowem a Jasionowem, na trasie Haczów – Brzozów. Pierwsze wzmianki źródłowe na temat Bukowa pochodzą z 1430 roku, kiedy właścicielem wsi był Jerzy Czeszykowicz. W XV- i XVI-wiecznych źródłach pojawia się dziesięciu kmieci Bukowa: Fil, Kandzirka, Hain, Jan, Jan Dybyga, Dorota Markowa, Stańko, Jan Konopka, Mikołaj Flak, Stanisław Gaszek. W roku 1785 Buków zajmował powierzchnię 2,12 km2, a zamieszkiwało go niespełna dwieście osób. W XIX wieku wieś należała do Rafała Kołłątaja, a później do jego córki Marii Wężykowej Sikorskiej, która majątek ten przekazała na rzecz Zakładu Ociemniałych we Lwowie.
Haczów położony jest na zachód od Brzozowa , a na wschód od Krosna . Rozciąga się na długości 7 km wzdłuż rzeki Wisłok i zajmuje powierzchnię ok. 25 km2. Wieś lokowana była na prawie magdeburskim około 1352 roku; wówczas to Kazimierz Wielki wydał przywilej lokacyjny dla kolonii „Haczow”. Dokument lokacyjny potwierdzony został w dniu 7 lutego 1388 roku przez Władysława Jagiełło w Sandomierzu . Tego samego roku Jagiełło utworzył w Haczowie rzymskokatolicką parafię. W 1504 roku król Aleksander Jagiellończyk zapisał Haczów, wraz z okolicznymi miejscowościami królewskimi, wojewodzie ruskiemu Janowi z Tarnowa . Zygmunt August, w 1520 roku zapisał ochmistrzowi dworu królowej Jadwigi 1200 zł na sołectwie haczowskim, a w 1533 roku pozwolił skarbnikowi i chorążemu dworu królewskiego Marcinowi Wolskiemu wykupić sołectwo w Haczowie od spadkobierców zmarłego Mikołaja Piotrowskiego . W 1554 roku w spisie studentów Akademii Krakowskiej znajduje się Marcin z Haczowa . Według dokumentów kościelnych, mieszkańcy Haczowa do 1604 roku posługiwali się językiem niemieckim. W 1624 roku wieś została znacznie zniszczona przez Tatarów , ocalał m.in. kościół. W tym okresie przez wieś przetoczyły się również liczne epidemie cholery , a w 1698 roku zniszczeń dokonał pożar. Dobra w sołectwie haczowskim posiadali między innymi: do 1426 r. Mathias Schindeler, cechmistrz z Krosna , około 1520 r. Mikołaj Piotrowski, ochmistrz dworu królowej Jadwigi , w 1533 r. Marcin Wolski, skarbnik i chorąży dworu królewskiego Zygmunta Starego , w 1698 r. Marcin Jerzy Wybranowski. Haczów, po 1772 roku, w ramach ustaleń https://pl.wikipedia.org/wiki/I_rozbi%C3%B3r_Polski pierwszego rozbioru Polski, znalazł się w zaborze austriackim ; siedem lat później majątek przeznaczono do sprzedaży. Nabył go Adam Urbański, herbu Nieczuja. Dobra haczowskie pozostawały w posiadaniu Urbańskich do 1944 roku, kiedy to na mocy testamentu Mieczysława Urbańskiego przekazane zostały na rzecz gminy Haczów. Około 1900 roku Haczów miał 2689 mieszkańców, z czego 2150 było wyznania rzymskokatolickiego, 486 wyznania greckokatolickiego i 50 żydow skiego. Do roku 1914 wieś była jedną z najbogatszych gmin w całej prowincji galicyjskiej . W wyniku najazdu niemieckiego 9 września 1939 r. Haczów znalazł się pod okupacją hitlerowską. Eksterminacji została wówczas poddana ludność polska i żydowska; wielu Haczowian poległo w walkach przeciw zaborcy lub zostało zamordowanych w obozach.
Jabłonica Polska położona jest nad rzeką Jabłonką Malinowską, przy trasie Brzozów – Malinówka – Iskrzynia – Krosno, cztery km od Haczowa. Nazwa wsi wywodzi się od słowa „jabłoń”, zaś przydawka Polska wskazuje na zmiany w składzie etnicznym mieszkańców. Przypuszcza się, iż wieś założona została na prawie niemieckim już w XIV wieku, jednakże najstarsza wzmianka archiwalna o Jabłonicy pochodzi z 1432 roku. W XV wieku zamieszkiwała tu ludność ruska. W początkowym okresie wieś była własnością Kamienieckich; w 1545 roku należała do kasztelana bieckiego Seweryna Bonera. W 1785 roku na terenie Jabłonicy zamieszkiwało 840 ludzi, istniała tam parafia unicka, a wierni rzymskokatoliccy uczęszczali do kościoła w Komborni. W połowie XIX wieku Jabłonica należała do hrabiny Zofii Załuskiej. Na początku XX wieku, gdy rozparcelowano dwór w Jabłonicy Polskiej, przybyła do wsi grupa osadników z sąsiednich wsi polskich. Podczas I wojny światowej wieś znacznie ucierpiała, spaliło się wówczas około sześćdziesiąt gospodarstw. W czasie II wojny światowej ludność głodowała; w 1942 roku kilka miejscowych rodzin żydowskich wywieziono do Rymanowa i rozstrzelano. W 1944 roku na terenie wsi toczyły się walki frontowe. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w 1945 roku na jej miejsce sprowadzono ludność polską z Kresów Wschodnich .
Jasionów oddalony jest siedem kilometrów od Haczowa , w kierunku wschodnim. Nazwa wsi ma fizyczny charakter i pochodzi od słowa „jasion”; Jasionów według wszelkiego prawdopodobieństwa założony został w początku XV wieku. Pierwszym, źródłowo potwierdzonym właścicielem wsi był Mikołaj z Jasionowa ( 1424 - 1428). Po nim wieś była własnością jego synów: Pawła, Jana i Dobiesława Jasieńskich. W XV wieku istniała tutaj cerkiew prawosławna. Końcem XVI wieku Jerzy Błoński dziedzic Jasionowa wypędził miejscowego proboszcza, spalił akta parafialne, a kościół zamienił na zbór kalwiński; dopiero w 1644 roku ks. Sebastian Zyberowicz odzyskał świątynię. W 1785 roku powierzchnia Jasionowa wynosiła 6,08 km²; wieś zamieszkiwało 411 osób. W roku 1867 liczba mieszkańców wzrosła do 550. W tym okresie wieś była własnością Henryka Truskolaskiego, w 1884 roku Teofil Ostaszewski kupił Jasionów dla swej córki Marii.
Malinówka położona jest w dolinie rzeki Jabłonki Malinowskiej; od północy otoczona jest pasem wzniesień pokrytych tzw. Dworskim Lasem, a oddzielającym Malinówkę od Woli Orzechowskiej i Orzechówki. Na południe od Malinówki rozpościerają się Bukowskie Góry, graniczące z przysiółkiem Koźliniec. Przyjmuje się, iż wieś założona została w końcu XIV wieku, na prawie magdeburskim. Właścicielami Malinówki w średniowieczu byli magnaci z Odrzykonia ; Kamienieccy herbu Pilawa 26 stycznia 1448 roku przeprowadzili podział majątku, w wyniku którego Malinówka stała się własnością Marcina Kamienieckiego , który pięć lat później zbył ją na rzecz Piotra Smolickiego z Zarszyna. W latach 1484-1502 wieś należała do Macieja i Zofii ze Wzdowa. Pierwszym sołtysem osady był Joachim z Siedlisk. W końcu XVIII wieku powierzchnia wsi zajmowała obszar 8,03 km2, zamieszkiwało ją zaś 800 osób. Sto lat później Malinówka posiadała 951 mieszkańców; wówczas była tam jednoklasowa szkoła ludowa oraz kopalnia ropy naftowej. Po II wojnie światowej, w ramach akcji wysiedleńczej, na Ukrainę wywiezionych zostało z Malinówki 16 rodzin wyznania greckokatolickiego.
Trześniów powstał na prawie niemieckim w końcu XIV wieku . Według miejscowej tradycji wieś miał założyć powracający z wojny rycerz Smólka z Beska. W początkowym okresie miejscowość była królewszczyzną; w 1442 roku król Władysław Warneńczyk zapisał Janowi Dolińskiemu 200 grzywien na wieś Trześniów. Dobra trześniowskie, od końca XV wieku występowały jako zastaw we władaniu możnej szlachty. W 1771 roku majątkiem władała wdowa z Grabińskich Tarłowa, kasztelanowa lubelska. Po I rozbiorze Polski władze austriackie oddały Trześniów hrabiemu Ignacemu Cetnerowi. W tym czasie Trześniów zamieszkiwało około 900 osób, powierzchnia wsi zajmowała 9,95 km2.
Z początkiem XIX wieku Trześniów był własnością Rafała Kołłątaja, później zaś jego córki Marii Wężykowej Sikorskiej. Na mocy testamentu Sikorskiej z 21 marca 1853 roku majątek ziemski został zapisany na rzecz „Zakładu Ciemnych i Głuchoniemych” we Lwowie . Ten stan rzeczy utrzymywał się, aż do końca II wojny światowej; później majątek trześniowski był dzierżawiony.
Wzdów pierwszy raz wzmiankowany jest w źródłach z 1402 roku; wówczas to właścicielem wsi był Piotr Wzdowski. Do rodu Wzdowskich wieś należała do XVII wieku. W XVIII wieku właścicielką wsi była krajczyna koronna Teresa z Ossolińskich Potocka , od której zakupił ją w 1794 roku Michał Ostaszewski , jeden z przywódców konfederacji barskiej na Podkarpaciu . W 1823 roku dobra we Wzdowie odziedziczył jego wnuk Teofil Ostaszewski , działacz społeczny i gospodarczy, a po nim jego syn Adam , wynalazca i autor przebudowy pałacu wzdowskiego.
Krajobraz kulturowy to – zgodnie z definicją zawartą w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zwierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze.
Teren obecnie istniejącej gminy Haczów zmieniał się na przestrzeni wieków, wraz
z nowopowstającymi obiektami wiejskiej architektury. Warte zauważenia jest, iż
w obecnym krajobrazie dominującymi formami architektonicznymi są bryły kościołów
i dawnych cerkwi; są to świątynie zabytkowe zlokalizowane w Haczowie, Jabłonicy Polskiej, Jasionowie, Malinówce oraz Trześniowie. Drewniane budynki o charakterze mieszkalnym i gospodarczym znajdują się w każdej miejscowości gminnej. Pierwotnie budowane one były według wcześniej przyjętego założenia. Do dziś większość układów ruralistycznych wiosek jest zatarta, co w głównej mierze spowodowane jest nową zabudową, która nie dostosowuje się do zastanego układu. W szerokorozumiany krajobraz kulturowy wpisują się ponadto założenia cmentarzy wyznaniowych, zespoły dworsko-parkowe, a także kapliczki i krzyże przydrożne. W przypadku założeń dworsko-parkowych należy zwrócić uwagę na fakt świadomie komponowanej zieleni, bowiem każdy
z zachowanych do dziś parków zakładany był według konkretnej myśli przewodniej.
W parkach, prócz pomnikowych drzew, natrafia się również na ich egzotyczne gatunki. Przy okazji zieleni należy również wymienić zalesienia terenów polnych oraz zasadzenia drzew w otoczeniu kościołów. Na terenie gminy Haczów zlokalizowane są ponadto dwa rezerwaty leśne, gdzie występują liczne okazy wiekowych drzew uznanych za pomniki przyrody. Pierwszy rezerwat – o powierzchni 4,02 ha – nosi nazwę „Cisy w Malinówce”. Zachowany w nim drzewostan posiada charakter lasu mieszanego, na który składają się sosny, jodły oraz pojedyncze egzemplarze dębu, buka, grabu i jarzębu. Osobliwością rezerwatu jest tysiąc okazów cisa, zachowanych w różnych klasach wieku. Drugi rezerwat – „Kretówki”, o powierzchni 94,52 ha – położony jest około 2 km w kierunku na północny-wschód od Jabłonicy Polskiej. Na jego terenie występują monokultury sosnowe, obok których spotyka się ponadto buki, jodły, dęby szypułkowe, graby, jarzębiny, brzozy brodawkowate oraz cisy. Jeśli chodzi o kapliczki i krzyże przydrożne, to stanowią one nieodłączne elementy krajobrazu polskiego. Na terenie gminy Haczów zachowanych jest ponad dwadzieścia tego typu przykładów tzw. małej architektury, niemalże w każdej miejscowości. Częścią krajobrazu kulturowego są również zachowane elementy nieczynnych dziś kopalń ropy naftowej, którą zaczęto eksploatować na tych terenach w końcu XIX wieku, oraz linie kolejowe, budowane w drugiej połowie XIX wieku przez władze austriackie. Wszystkie wyżej przedstawione elementy krajobrazu gminy Haczów stanowią przestrzeń historyczną, która w ciągu wieków świadomie była kształtowana przez człowieka.
Zabytek nieruchomy to zgodnie z definicją zawartą w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.
Teren gminy Haczów obfituje w zabytki nieruchome, do których należą kościoły, plebanie, zabudowanie dworskie, parki, tradycyjne budownictwo drewniane, a nadto cmentarze wyznaniowe.
Przeważającą część zabytków stanowi architektura sakralna, na którą składają się kościoły wraz z zabudową przykościelną, tj. dzwonnice, plebanie czy ogrodzenia, także są to niewielkich rozmiarów kaplice zlokalizowane na terenie cmentarzy. Najstarszą i najcenniejszą świątynią na ternie gminy Haczów jest dawny kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła w Haczowie, niemniej wartościowe świątynie spotykamy ponadto w Haczowie (kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP), Jabłonicy Polskiej (dawna cerkiew greckokatolicka pw. śś. Kosmy i Damiana), Jasionowie (kościół parafialny pw. św. Katarzyny), Malinówce (kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Jezusowego) oraz Trześniowie (kościół parafialny pw. św. Stanisława Bpa i Męczennika).
Architektura o charakterze świeckim z terenu gminy Haczów to przede wszystkim zabudowania w założeniach dworsko-parkowych i pałacowo-parkowych, zlokalizowanych w Haczowie, Jasionowie, Trześniowie oraz Wzdowie. Budownictwo świeckie prezentuje ponadto szkoła w Haczowie.
Cmentarze wyznaniowe zlokalizowane są w Haczowie (parafialny rzymskokatolicki), Jabłonicy Polskiej (1. przycerkiewny, zdewastowany, 2. parafialny grecko- i rzymskokatolicki), Jasionowie (parafialny rzymskokatolicki), Trześniowie (1. przykościelny rzymskokatolicki, 2. parafialny rzymskokatolicki) oraz Wzdowie (parafialny rzymskokatolicki).
Poniżej przedstawiono w układzie alfabetycznym opis najcenniejszych zabytków – wpisanych i niewpisanych do rejestru zabytków – z terenu gminy Haczów.
Dawny kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła
w Haczowie swą historią sięga końca XIV wieku. Parafia rzymskokatolicka w Haczowie utworzona została przez króla Władysława Jagiełłę, po 1388 roku. Zachowana do dziś dnia gotycka świątynia jest najistotniejszym świadkiem tamtejszej parafii. Kościół stanowi największy w Polsce, a także jeden z najstarszych na świecie przykład drewnianego, zrębowego kościoła gotyckiego. Choć zdania badaczy co do datowania kościoła są podzielone, to według wszelkiego prawdopodobieństwa przyjąć należy, że był budowany około połowy XV wieku. Pierwotnie miał dużo prostszą, aniżeli obecnie bryłę; składała się ona z trójbocznie zamkniętego prezbiterium, do którego dostawiona była szersza, niemal kwadratowa nawa oraz zakrystia. Całość nakryta była jednym wspólnym, stromym dachem. W końcu XV wieku wnętrze świątyni zostało ozdobione malowidłami ściennymi, o charakterze figuralnym i ornamentalnym. Kościół od 1631 roku należał do mansjonarzy krośnieńskich. Podczas napadu tatarskiego, w 1624 roku obiekt znacznie ucierpiał. Wówczas podjęto się jego remontu, wymieniono więźbę dachową, do nawy dostawiono od zachodu wieżę, a ściany kościoła obwiedziono sobotami. W końcu XVIII wieku do wnętrza wprowadzono nowy strop z fasetami, w nawie ustawiono filary podpierające zaskrzynienia oraz zamontowano chór muzyczny przy zachodniej ścianie nawy. Po tych zmianach wykonana została nowa późnobarokowa. W 1948 roku nabożeństwa zostały przeniesione z gotyckiego kościoła do nowego, wybudowanego tuż przed wybuchem II wojny światowej i usytuowanego w sąsiedztwie zabytku. W roku 1980 Parafia podjęła inicjatywę konsekwentnej konserwacji i restauracji kolejnych partii świątyni, a także renowacja cennego wyposażenia ruchomego. Od roku 2000 obiekt ponownie pełni funkcje religijne, a od roku 2003, wraz z ośmioma innymi kościołami drewnianymi z terenu Polski południowo-wschodniej, figuruje na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Kościół jest orientowany, wybudowany został w konstrukcji zrębowej, z podwaliną na kamiennej podmurówce. Prezbiterium zamknięte jest trójboczną absydą, do jego północnej ściany dostawiona jest prostokątna zakrystia. Nawa założona jest na rzucie kwadratu, od północnej strony dostawioną ma prostokątną kaplicę grobową Urbańskich (z 1784 roku). Pomiędzy kaplicą a zakrystią zlokalizowany jest kwadratowy skarbczyk. dodany przed 1789 roku. Wieża dzwonna przy zachodniej ścianie kościoła założona jest na rzucie kwadratu. Kościół obwiedziony jest dookoła szerokimi, niskimi sobotami. Pod prezbiterium zachowana jest murowana krypta z dwoma pomieszczeniami, sklepionymi kolebkowo. Wewnątrz kościół przekryty jest płaskim stropem z wydatną fasetą, w nawie z zaskrzynieniami wspartymi na czterech słupach oraz na fazowanych kroksztynach przyściennych. Ściany zewnętrzne kościoła wzmocnione są częściowo lisicami i obite gontem; ściany kaplicy przesłania deskowy szalunek. Okap dachu przy prezbiterium
i południowej ścianie nawy wsparty jest na profilowanych belkach, podtrzymywanych przez fazowane i profilowane wsporniki, z których cztery rzeźbione są w kształcie ludzkich twarzy. Bryłę świątyni nakrywa wysoki dach dwuspadowy, wspólny dla nawy i prezbiterium, od północy przechodzący nad zakrystię. Południowa część nawy kryta jest osobny daszkiem pulpitowym. Na kalenicy dachu ustawiona jest barokowa sygnaturka, założona na sześciobocznym obrysie, posiada latarnię a zwieńczona jest kopułą. Wieża dzwonna posiada słupową konstrukcję oraz pochyłe ściany. Zwieńczona jest izbicą
z ozdobną koronką od dołu, nakrytą dachem namiotowym przechodzącym w ośmioboczną, barokową kopułkę.
Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Haczowie wybudowany został w latach 1936-1939, obok drewnianej świątyni gotyckiej. Plany kościoła opracowywane były trzykrotnie: pierwszy projekt wykonał Jan Sas Zubrzycki, drugi Teodor Talowski, a ostatni, przyjęty do realizacji wykonał inż. Zygmunt Harland ze Lwowa. Architekt nadał budowli kubiczną bryłę, która wyraźnie odpowiadała modzie, jaka występowała w sztuce lat 30-tych XX wieku. Budowę kościoła rozpoczęto za probostwa ks. Marcina Tomaki w 1936 roku; pracowali przy niej parafianie. Główny trzon robót budowlanych udało się zakończyć przed wybuchem II wojny światowej, jeszcze wiosną i latem 1939 roku dokończono budowę wieży oraz tynkowanie wnętrza. Po wojnie, w 1946 oraz 1950 roku założono okna z witrażami, wykonanymi w krakowskim Zakładzie Witrażów S.G. Żeleńskiego. Świątynia założona została na rzucie krzyża łacińskiego, korpus posiada trzy nawy, transept oraz prezbiterium zamknięte trójbocznie, a nadto symetryczne zakrystię z przedsionkiem i kaplicę. Z boku przy fasadzie ustawiona jest wieża, połączona przewiązką z korpusem nawowym. Bryła kościoła została harmonijnie zakomponowana, jest zróżnicowana przestrzennie i co do wysokości poszczególnych kubicznych elementów. Kościół posiada układ pseudo halowy, w zewnętrznej bryle dominantę stanowi wydzielona z masywu wieża czterograniasta, zwieńczona ażurową latarnią. Nawą przykryta jest dachem dwuspadowym, przesłoniętym szczytami przy fasadzie i prezbiterium. Prezbiterium jest znacznie niższe od nawy, przykrywa je dach dwuspadowy, przechodzący w trójpołaciowy nad absydą. Elewacje kościoła są gładko tynkowane, pozbawione przy tym detalu architektonicznego, a jeśli już występującego, to w formie mocno zgeometryzowanej. Dyskretne zróżnicowania barwne tworzą piaskowcowe elementy, takie jak niski cokół oraz kapniki skarp i gzymsy dachów.
Szpital ubogich w Haczowie swą historią sięga co najmniej XVIII wieku; z 1745 roku pochodzi wzmianka o obiekcie w wizytacji biskupa przemyskiego W. H. Sierakowskiego. Ówczesny szpital, konstrukcji zrębowej, został wybudowany z fundacji Katarzyny Wybranowskiej. Przyjmuje się, iż obecnie istniejący wzniesiono na tym samym. Datowany jest on na pierwszą połowę XIX wieku, należy przy tym do najmniejszych tego typu budowli w regionie. Szpital usytuowany jest na terenie placu kościelnego, dawnego cmentarza parafialnego, w wewnętrznym obwodzie ogrodzenia, około 10 metrów na południe od kościoła. Parterowy budynek założony na rzucie zbliżonym do kwadratu, wzniesiony został z drewna, na kamiennej podmurówce. Ściany posiadają konstrukcję zrębową, zwęgłowaną na obłap z ostatkami. Lico zewnętrzne ścian nie posiada szalunku. Budynek nakryty jest wysokim czterospadowym dachem, z wydatnym okapem od frontu.
Cmentarz parafialny w Haczowie. Czas powstania cmentarza należałoby powiązać z panującą w końcu XVIII wieku w Europie akcją likwidacyjną cmentarzy przykościelnych. Wówczas to, zgodnie z zarządzeniem władz austriackich z roku 1784, zaczęto przenosić oraz zakładać nekropolie w nowych miejscach. Cmentarz parafialny w Haczowie usytuowany został przy wyjeździe z centrum wsi w kierunku Wróblika Szlacheckiego, zaś czas jego powstania nie jest dokładnie znany, niemniej jednak przypada na 1 połowę XIX wieku. Założony został na planie prostokąta, posiada dwie główne aleje: prowadzące od bramy wejściowej oraz wzdłuż, pomiędzy kwaterami. Na jego terenie zachowany jest starodrzew: lipy w formie szpaleru wzdłuż alei, klony, modrzewie i akacja. Zabytkowe nagrobki (najstarsze z pierwszej połowy XIX wieku) zostały translokowane i wyeksponowane w jednym miejscu, obok kaplicy.
Kaplica cmentarna na cmentarzu parafialnym w Haczowie usytuowana jest na północ od bramy wejściowej cmentarza. Wybudowana została najprawdopodobniej w końcu XVIII lub początku XIX wieku, z fundacji Urbańskich. Murowana jest z cegły, założona została na rzucie zbliżonym do kwadratu, z trójbocznie zamkniętą częścią prezbiterialną. Fasada z prostokątnym otworem wejściowym zwieńczona jest wysokim trójkątnym szczytem, o bokach w formie łuków wklęsło-wypukłych z uskokiem. W polu szczytu prostokątna blenda, półkoliście zamknięta od góry z krucyfiksem. Ściany na całym obwodzie kaplicy wieńczy profilowany gzyms. Kaplica nakryta jest wysokim dachem dwuspadowym, nad prezbiterium trójpołaciowym. Boczne ściany przepruwają niewielkie otwory okienne.
Historia zespołu dworsko-parkowego w Haczowie sięgać może przełomu XVI i XVII wieku, na ten okres datowane są najstarsze warstwy malarskie oryginalnie zachowanej części dworu. Z dostępnych archiwaliów wynika, że majątek kolejno należał do rodziny Zaborowskich, Tarnowskich, Sienińskich, Mniszchów, Wybranowskich i Trzebińskich, natomiast po pierwszym rozbiorze Polski dobra nabył Adam Urbański, w rękach tej rodziny majątek pozostał do końca II wojny światowej. W trakcie tej wojny we dworze stacjonowali hitlerowcy, wówczas zniszczeniu i rozproszeniu uległa znaczna część wyposażenia ruchomego zabytku. Po wojnie majątek został przejęty przez skarb państwa, w dworze funkcjonowała Gminna Spółdzielnia SCH, w latach 60-tych XX w. mieściła się tutaj szkoła. Z dawnego założenia dworsko-parkowego do chwili obecnej oprócz wspomnianego dworu zachowała się kaplica, oficyna, oranżeria oraz resztki bramy. W okresie powojennym dwór stopniowo popadał w coraz większą ruinę, aż do stanu grożącego zawaleniem, w latach 90-tych XX w. w jego obrębie przeprowadzono gruntowne prace zabezpieczające. Budynek dworu nie stanowi jednoczasowego obiektu,
w jego obrębie można wyróżnić kilka faz budowlanych. Najstarszą, jak już wspomniano, można łączyć z przełomem XVI i XVII wieku, kolejną z XVIII wiekiem, w roku 1803 Ignacy Urbański rozpoczął znaczącą przebudowę dworu, również pod koniec XIX wieku Mieczysław Urbański prowadził w obiekcie rozległe prace remontowe. W chwili obecnej, mimo dużego zakresu prac zabezpieczających prowadzonych w latach 90-tych XX w., obiekt zachowuje najważniejsze cechy zabytkowe, jakie zostały nadane mu na początku XIX w. Dwór oryginalnie murowany z cegły i kamienia, a w części rekonstruowanej z cegły ceramicznej i pustaków. W piwnicach sklepienia kolebkowe, również kolebkowe z głębokimi lunetami w zachowanej części parteru. Budynek na rzucie prostokąta, parterowy, przykryty dużym dachem mansardowym. Na elewacjach brak ozdobnych elementów, miejscami zachowany oryginalny tynk. W starej części dworu zachowały się częściowo wielowarstwowe dekoracje malarskie.
Kaplica dworska w Haczowie pierwotnie pełniła funkcję pawilonu ogrodowego
i wzniesiona została staraniem Ignacego Urbańskiego – właściciela majątku, w pierwszej połowie XIX wieku. W latach 1926-27 obiekt został przekształcony, z inicjatywy Heleny Urbańskiej na kaplicę dworską. Funkcję taką zabytek pełnił do zakończenia II wojny światowej, kiedy to z przejęciem majątku przez skarb państwa, przekształcono go na magazyn PGR-u, co w konsekwencji doprowadziło do jego znacznej dewastacji i utraty całego wyposażenia ruchomego. W latach 90-tych XX w., kaplicę wyremontowano, jednakże do dnia dzisiejszego pozostaje nieużytkowana. Budowla murowana z cegły, wzniesiona na rzucie koła z niższymi prostokątnymi dobudówkami od wschodu i zachodu. Centralną okrągłą część nakrywa kopuła, zwieńczona ażurową latarnią, dobudówki nakryte dachem dwuspadowym. Ściany zwieńczone profilowanym gzymsem, otwory okienne oraz drzwiowy ujęte w ozdobne opaski.
Budynek oficyny dworskiej, ulokowanej pomiędzy dworem a kaplicą, pochodzi z II połowy XVIII wieku. Od połowy XIX wieku, aż do zakończenia II wojny światowej budynek pełnił funkcję kuchni dworskiej. Podobnie, jak w przypadku kaplicy, po wojnie znajdował się tutaj magazyn. Również oficyna w latach 90-tych XX w. podlegała gruntownym pracom remontowym. Jest to budynek murowany z cegły i kamienia, posiada podpiwniczenie sklepione kolebkowo. Rozplanowany został na rzucie prostokąta, posiada niewielką kwadratową przybudówkę od wschodniej strony. Obiekt nakryty został wydatnym mansardowym dachem. Posiada profilowany gzyms podokapowy i ozdobne kamienne obramienie otworu wejściowego.
W skład zespołu wchodzi jeszcze, zniszczona w dużym stopniu, pochodząca z II połowy XIX wieku oranżeria. Obiekt pełnił pierwotną funkcję do końca wojny. Po tym okresie został przekształcony na kino, a od lat 70-tych XX w. niszczeje nieużytkowany, stopniowo popadając w ruinę. Jest to budynek murowany z cegły, na rzucie prostokąta z dostawioną od zachodu czworoboczną dobudówką w formie absydy. Budynek parterowy, pierwotnie przykryty dwuspadowym dachem. Posiadał bogato zdobione elewacje, rozczłonkowane ośmiobocznymi kolumnami zwieńczonymi strzelistymi neogotyckimi wieżyczkami od zachodu, attyki w formie krenelażu oraz ozdobny wieńczący gzyms profilowany. Oryginalnie, gładka w chwili obecnej zamurowana ściana południowa, była przeszklona.
W obrębie zespołu zachowały się jeszcze, pochodzące z początku XIX wieku, klasycystyczne filary głównej bramy wjazdowej do dworu. Ich budowa wiązać się może działalnością Ignacego Urbańskiego który prowadził rozległe prace przy budynku dworu. W chwili obecnej na filarach zawieszone zostały współcześnie wykonane skrzydła bramne. Filary wykonane zostały z kamienia gładko otynkowanego z dekoracją architektoniczną, zwieńczone kamiennym dekorowanym wazonem. Usytuowanie filarów wskazuje miejsce pierwotnego głównego wjazdu do dworu, w chwili obecnej nie istniejącego.
Park podworski w Haczowie mimo znacznych przekształceń nadal stanowi przykład interesującego założenia. Zachowały się tutaj liczne okazy starodrzewa z dominującymi dębami szypułkowymi, grabem pospolitym oraz lipą drobno i szerokolistną. W chwili obecnej nastąpił praktycznie całkowity zanik dróg wewnętrznych parku oraz podjazdu pod dwór.
Szkoła w Haczowie wybudowana została w 1914 roku. W 1969 roku dostawiono do niej tzw. pawilon, a dziesięć lat później przewiązkę. Charakter zabytkowy posiada najstarsza część szkoły, która stanowi przykład budynku użyteczności publicznej, utrzymanego w konwencji konstruktywistyczno-funkcjonalistycznej. Murowana budowla, założona została na rzucie wydłużonego prostokąta. Budynek posiada trzy kondygnacje, nakryty jest dachem pulpitowym. Każde piętro posiada trzy trakty. Frontowa elewacja jest trójprzęsłowa i dziewięcioosiowa. Piętra oddzielone są od siebie profilowanymi gzymsami kordonowymi.
Cerkiew pw. śś. Kosmy i Damiana w Jabłonicy Polskiej, ob. kościół parafialny pw. Zwiastowania NMP, wybudowana została w 1791 lub 1802 roku, na miejscu starszej, drewnianej świątyni. Pierwotnie była to budowla wymurowana z kamienia, jednoprzestrzenna, z dachem opierzonym gontem. W 1835 roku dokonano znaczącego przekształcenia bryły cerkwi; rozbudowany masyw zachodni o dodatkowe przęsło
z izbicową wieżą dzwonną. W 1875 roku dach pokryto blachą, w 1956 roku dobudowana została zakrystia, a w latach 90-tych XX wieku pękające mury zostały wzmocnione poprzez dostawienie ceglanych szkarp na zewnętrznym obwodzie świątyni. Cerkiew jest murowana z kamienia, otynkowana, jednoprzestrzenna z półkoliście zamkniętą częścią prezbiterialną, z wieżą izbicową w zachodnim masywie, z zakrystią od północy i kruchtą od zachodu. Budynek jest oszkarpowany zewnętrznie, nieregularnie, ceglanymi przyporami. Wieża drewniana posiada słupową konstrukcję, przykryta dachem namiotowym z izbicą poniżej oraz baniastą sygnaturką z ażurową latarnią i krzyżem powyżej. Przestrzeń nawy przekrywa strop z fasetą, pozostałe pomieszczenia przekryte stropami płaskimi.
Cmentarz przycerkiewny greckokatolicki w Jabłonicy Polskiej założony został
w XVIII wieku, niestety w 1995 roku został zdewastowany w wyniku samowoli właściciela. Założony był na planie elipsy, z centralnie usytuowaną cerkwią. Jego obwód wytaczał kamienny mur ogrodzeniowy, na jego terenie rosło około 50 sztuk starodrzewu. Do 1994 roku znajdowały się tam cztery kamienne nagrobki, z których najstarszy pochodził z końca XIX wieku. W wyniku przeprowadzonej samowoli nagrobki usunięto, wycięto cały starodrzew, rozebrano mur ogrodzeniowy. Zachowała się jedynie płyta kamienna, stanowiąca pierwotnie część większego nagrobka.
Cmentarz parafialny grecko- i rzymskokatolicki w Jabłonicy Polskiej położony jest we wschodniej części wsi, po prawej stronie drogi Krosno – Brzozów, około 800 metrów od dawnej cerkwi. Czas jego powstania określa się na XIX wiek. Założony został na planie trapezu, podzielony jest na część starą – greckokatolicką i nową – rzymskokatolicką. W obrębie starej części znajduje się grupa akacji oraz nagrobki o charakterze zabytkowym. Nagrobki prezentujące wysokie walory to dzieła sztuki kamieniarskiej, m.in. secesyjny pomnik Iwana Skałwskiego z 1933 roku, nagrobek Konstantyna i Marii Bliko z interesującą fotografia nagrobną z końca lat 20-tych XX wieku, nagrobek Kiryła Stepalika z 1918 roku, nagrobek z rzeźbą Mikołaja Szurgota z 1907 roku, nagrobek Joanny Zajko z 1906 roku.
Kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Jasionowie wzniesiony został w latach 1939-1959, według projektu architekta Wawrzyńca Dayczaka z Jarosławia. Świątynia wybudowana została, jako monumentalny, kubiczny obiekt, stanowiący wybitny przykład architektury modernistycznej. Kościół założony jest na rzucie krzyża łacińskiego; bryła jest jednonawowa z transeptem, z potężną wieżą w części frontowej, prezbiterium zakończone pięcioboczną absydą. Budynek przykryty dachem dwuspadowym, absyda dachem pięciopołaciowym, ramiona transeptu trójpołaciowymi. Dach na wieży ma formę namiotową, wielopołaciową. Na przecięciu nawy głównej z transeptem osadzona jest sygnaturka. Bryła budynku utworzona jest z kubicznych, mocno zgeometryzowanych członów, rozczłonkowana jest pionowymi przyporami, głównie w obrębie wieży.
Dzwonnica przy kościele parafialnym pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej
w Jasionowie wybudowana została w drugiej połowie XIX wieku, obok drewnianego kościoła parafialnego pw. św. Katarzyny (obecnie po translokacji do Zmiennicy), zastępując wcześniejszą – drewnianą dzwonnicę. Pierwotnie mieściła się w obwodzie ogrodzenia placu kościelnego, pełniąc równocześnie funkcję bramy (stąd jej forma). Dzwonnica murowana jest z cegły, otynkowana; posiada dwie kondygnacje. Dolna kondygnacja w formie jednoarkadowej, zasklepionej bramy. Górna kondygnacja przepruta jest trzema arkadami zamkniętymi półkoliście. Korona muru ukształtowana jest szczytowo. Bryłę przekrywa dwuspadowy dach, o połaciach opartych o koronę muru dzwonnicy, kryty blachą. Dzwonnica założona jest na rzucie wydłużonego prostokąta, ma formę parawanową, ażurową. Wyposażenie dzwonnicy stanowią trzy dzwony, w tym jeden późnogotycki z 1540 roku.
Cmentarz rzymskokatolicki w Jasionowie usytuowany jest w centrum wsi, po lewej stronie drogi do Krosna, około 300 metrów od kościoła parafialnego. Założony został
w drugiej połowie XVIII wieku, na planie prostokąta, z aleją otaczającą w kształcie litery „L” kwaterę z kaplicą. Na terenie całego cmentarza zachowane jest kilkanaście okazów starodrzewu. Na cmentarzu ulokowana jest okazała neogotycka kaplica Dzieduszyckiego, drewniana kostnica konstrukcji zrębowej oraz kilka kamiennych zabytkowych nagrobków. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1826 roku.
Kaplica grobowa Kazimierza hrabiego Dzieduszyckiego na cmentarzu parafialnym w Jasionowie usytuowana jest w zachodnio-północnym narożniku cmentarza. Wybudowana została po 1893 roku, kiedy to 15 września zmarł Dzieduszycki. Utrzymana jest w stylistyce neogotyckiej, stanowi przy tym cenny przykład tego typu budowli kommemoratywnych. Założona została na rzucie prostokąta, o narożach zdublowanych ukośnie ustawionymi przyporami. Nakryta jest wysokim dachem dwuspadowym. Fasada posiada prostokątny otwór wejściowy, ponad którym kamienne nadświetle w formie maswerku. Trójkątny szczyt wieńczy fasadę z kamiennym krzyżem. Elewacje są ceglane
z piaskowcowymi, skromnymi detalami architektonicznymi.
Zespół dworsko – parkowy w Jasionowie to założenie powstałe na początku XX w., utworzone jednakże na podstawie wcześniej istniejącego, w chwili obecnej bliżej nie rozpoznanego zespołu. Z dostępnych materiałów wiadomo, że w początkach XIX wieku właścicielem Jasionowa był Józef Lisowski, natomiast około połowy tego wieku dobra nabyli Truskolascy. Następnie około roku 1880 majątek zakupił Teofil Ostaszewski dla córki Marii, która wyszła za mąż za Augusta Dzieduszyckiego, starostę brzozowskiego. W rękach rodziny Dzieduszyckich majątek pozostał do czasu jego upaństwowienia w latach powojennych. Z analizy planu katastralnego z roku 1851 wynika, że w Jasionowie mieliśmy do czynienia z założeniem, w którego centralnej części figurował prostokątny murowany budynek dworu, w którego pobliżu zlokalizowana była drewniana zabudowa gospodarcza, na południe od niego znajdował się komponowany park z położonym w środkowej części dużym stawem, natomiast na północ rozciągał się rozległy sad. W chwili obecnej na zespół składają się pozostałości parku z ciekawymi okazami starodrzewu, starszy dwór mylnie określany oficyną oraz nowszy budynek dworu związany z rodziną Dzieduszyckich.
Budynek obecnego dworu powstał zapewne niedługo po roku 1900, kiedy to właścicielem Jasionowskiego majątku był August Pius Benedykt Dzieduszycki. Budynek posadowiono na południowy – zachód od starego dworu, łączy on tradycyjne elementy architektoniczne z duchem modernizmu. Jest to obiekt murowany z cegły, podpiwniczony, generalnie rozplanowany na rzucie prostokąta, jednakże z urozmaiconym obrysem przy pomocy pozornych ryzalitów. Posiada mocno rozczłonkowaną bryłę, na którą składają się zróżnicowane co do wielkości i formy elementy. Obiekt posiada zgeometryzowane zdobienia elewacji w postaci poziomych ceglanych pasów i narożnych lizen. Po wojnie dwór przeszedł we władanie Skarbu Państwa. Początkowo znajdował się w nim Wiejski Ośrodek Zdrowia. W latach 70-tych XX wieku, zabytek przeszedł rozległy remont połączony z modernizacją zmieniającą częściowo układ wnętrza dworu. Niezmieniona została bryła obiektu oraz wygląd jego elewacji. W 2004 roku budynek został opuszczony przez ośrodek zdrowia, wówczas w jego części utworzono mieszkania, a w pozostałej przestrzeni bibliotekę, w takiej formie funkcjonuje do chwili obecnej.
W skład zespołu wchodzi jeszcze obiekt określany, jako oficyna, w rzeczywistości będący budynkiem starego dworu, pochodzącego z początków XIX wieku. Prezentuje on cechy skromnej architektury klasycystycznej. Posiada rozległe podpiwniczenie murowane z kamienia, a w górnej części z cegły, sklepione kolebkowo. Część nadziemna dworu została wymurowana z cegły ceramicznej, budynek jest otynkowany. Rozplanowany na rzucie prostokąta, dwutraktowy, posiada podcień wsparty na czterech kolumnach, od strony frontowej. Budynek jest parterowy, z dość wysokim cokołem, dwuspadowym dachem i skromnie zdobionymi elewacjami z profilowanym gzymsem. W czasie gdy właścicielami majątku byli Dzieduszyccy, w obiekcie przetrzymywano liczne dzieła sztuki oraz wartościowe przedmioty. Część tych zbiorów ucierpiała w trakcie działań wojennych prowadzonych w trakcie I wojny światowej, m.in. podczas pożaru dworu w 1915 r. W 1953 roku obiekt przeszedł na własność Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Jasionowie, w części funkcjonowały jej biura, natomiast resztę przeznaczono na mieszkania dla pracowników. W obrębie budynku prowadzono tylko doraźne remonty, sposobami gospodarczymi, w chwili obecnej jego stan jest bardzo zły i wymaga podjęcia pilnych prac konserwatorsko-remontowych.
W odniesieniu do parku podworskiego w Jasionowie należy podkreślić, że można tutaj wyróżnić dwie fazy: starszą skupioną wokół budynku starego dworu, z początków XIX wieku z reliktami pomnikowych okazów drzew oraz nowszą rozplanowaną na rzucie kwadratu w otoczeniu XX-wiecznego dworu. Zachowały się tutaj drogi dojazdowe, wraz z podjazdem do dworu, natomiast dróżki wewnątrz parku zachowane są tylko częściowo, czytelne są miejsca lokacji stawów.
Kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Malinówce. Historia świątyni sięga 1870 roku, kiedy to wśród miejscowej ludności zrodziła się pierwsza inicjatywa budowy własnego kościoła parafialnego; mieszkańcy Malinówki przynależeli do parafii w Komborni. Kolejnym impulsem do podjęcia tematu budowy było rozpoczęcie takiej inwestycji w Komborni. Parcelę pod świątynię w Malinówce przekazała Aniela Fryderyk z Wiluszów; ponadto dokupiono sąsiedni ogród z przeznaczeniem na plebanię. W 1931 roku Starosta brzozowski zatwierdził zawiązany Komitet budowy kościoła, w skład którego nie wszedł proboszcz z Komborni, a wręcz był on przeciwny inwestycji. Projekt kościoła wykonał krakowski architekt Wacław Nowakowski, który także osobiście nadzorował budowę oraz ją dofinansowywał. Budowę rozpoczęto w 1932 roku, a trwała ona nieprzerwalnie do 1934 roku. Kościół poświęcono 25 marca 1934 roku, natomiast dekretem biskupim z 1 listopada 1936 roku wyodrębniono Malinówkę, jako samodzielną parafię. Kościół założony został na jednonawowym rzucie, z węższym i niższym prezbiterium, do którego dostawiona jest zakrystia. Korpus nawowo-prezbiterialny na swoim obwodzie wzmocniony jest kamiennymi przyporami, a przekryty dwoma wysokimi dachami. Do boków nawy głównej dostawione są soboty wsparte na filarach; elewacja frontowa poprzedzona jest formą portyku z półkoliście zamkniętym otworem wejściowym. Kościół w Malinówce stanowi przykład poszukiwań stylistycznych w architekturze sakralnej okresu międzywojennego, mających na celu wykształcenie formy stylistycznej świątyni o polskim rodowodzie.
Dzwonnica w zespole kościelnym w Malinówce została wybudowana w latach 50-tych XX wieku, w towarzystwie kościoła parafialnego. Dzwonnica murowana jest z cegły, otynkowana; posiada formę parawanową, ażurową. Założona została na planie wydłużonego prostokąta; posiada jedną kondygnację, ujętą po bokach dwiema parami przypór, przeprutą trzema arkadami, sklepionymi kolebkowo. Kondygnacja zwieńczona profilowany gzymsem, ponad którym zwieńczenie ukształtowane jest szczytowo z krzyżem w centrum. Bryłę przekrywa dwuspadowy dach, kryty blachą. Wyposażenie dzwonnicy stanowią trzy dzwony z pracowni Felczyńskich.
Plebania w zespole kościelnym w Malinówce wzniesiona została w latach 30-tych XX wieku, w sąsiedztwie nowo wybudowanego kościoła. Budynek wzniesiono według projektu krakowskiego architekta Wacława Nowakowskiego. Drewniana plebania założona jest na rzucie prostokąta, z prostokątnym ryzalitem od frontu. Zwarta i kubiczna bryła nakryta jest wysokim dachem czterospadowym z dwoma lukarnami od frontu. Ryzalit z dachem dwuspadowym i oknem w trójkątnym szczycie je wieńczącym. Budynek wzniesiony został z drewna, na kamiennej podmurówce, elewacje szalowane poziomym deskowaniem.
Kościół parafialny pw. św. Stanisława Bpa w Trześniowie jest drugą świątynią, jaka powstała w tamtejszej parafii. Kościół wzniesiony został w latach 1897-1898, według projektu architekta krakowskiego Jana Sas-Zubrzyckiego. Budowę finansowano ze składek parafian, którzy także ją prowadzili. Świątynia poświęcona została 20 października 1898 roku przez dziekana sanockiego ks. Bronisława Stasickiego. Wnętrze kościoła wyposażono zabytkami pochodzącymi z rozebranego w 1898 roku starego, drewnianego kościoła. Świątynia utrzymana w duchu eklektycznych nurtów końca XIX wieku, stylistycznie prezentuje neoromanizm z elementami neogotyku. Budowla założona została na rzucie krzyża łacińskiego. Korpus posiada trzy nawy, przed prezbiterium krzyżuje się z transeptem. Prezbiterium zwrócone na wschód, zamknięte jest trójbocznie, po bokach ujęte parą niesymetrycznych zakrystii. Na osi kościoła, po jego zachodniej stronie, w fasadzie znajduje się sporych rozmiarów wieża, założona na rzucie kwadratu. Wysokość ścian dla nawy głównej i poprzecznej oraz prezbiterium jest jednakowa; przekrywają je dachy dwuspadowe. Nawy boczne są niższe i znacznie węższe od głównej, przykryte dachami pulpitowymi. Dwuspadowy dach na prezbiterium przechodzi w trójpołaciowy nad częścią absydy. Wieża frontowa przykryta jest wysokim, czterograniastym hełmem, zwieńczonym krzyżem. Na skrzyżowaniu naw zlokalizowana jest sygnaturka. Elewacje świątyni posiadają fakturę ceglaną o wątku krzyżowym, urozmaicone są kamiennymi elementami detali. W dolnej kondygnacji wieży znajduje się główne wejście do kościoła, obwiedzione bogatym, kamiennym portalem; ponad nim jest kamienna ośmiolistna rozeta.
Cmentarz parafialny w Trześniowie usytuowany jest obok kościoła, za ogrodzeniem po stronie południowej; założony został w XVIII wieku, na planie prostokąta z centralną aleją. Obsadzony jest topolami; na jego terenie ulokowana jest drewniana kostnica konstrukcji zrębowej. Pośród setek pomników zlokalizowanych jest 14 kamiennych nagrobków, datowanych na drugą połowę XIX wieku. Najstarszy, zachowany nagrobek pochodzi z 1868 roku. Niezwykle interesującym obiektem jest monumentalny grobowiec Grodzickich, powstały zapewne w końcu XIX wieku. Z 1868 roku pochodzi nagrobek Marianny Mermon o ludowych formach.
Cmentarz przykościelny w Trześniowie powstał w XVIII wieku, zlokalizowany jest w otoczeniu kościoła; teren od wschodu zamyka się w prostokącie, od zachodu zaś owalnie. Świątynia znajduje się w centrum założenia, którego granice wytacza ogrodzenie z drzewami na jego obwodzie. Na terenie cmentarza zachowało się 4 kamienne pomniki nagrobne, z których najstarszy pochodzi z 1849 roku. Wszystkie nagrobki zlokalizowane są po prawej stronie od bramy. Nagrobki: 1. Edwarda Certoris de Strzeżenieckiego, zm. w 1849 roku, 2. Jana i Emmy Muhne Nthal, zm. w 1888 i 1891 roku, 3. Katarzyny Madej, zm. w 1888 roku i 4. NN.
Zespół dworsko-parkowy w Trześniowie. Całość obecnego założenia pochodzi z połowy XIX w. Jego budowa wiązana jest z rodziną Kołłątajów. W skład zespołu oprócz parku, dworu i spichlerza, w przeszłości wchodziły jeszcze obiekty folwarczne: czworak, oficyna, stajnie oraz stawy. Całość założenia stanowiła siedzibę zamożnej szlachty. Charakter zespołu został zatarty w latach powojennych, kiedy to zaczął on być użytkowany przez PGR. Powstało wówczas wiele budynków, zmniejszono powierzchnię parku, działania te wpłynęły degradująco na stan zachowania zabytku. Trzon zespołu stanowi pochodzący z połowy XIX wieku, drewniany dwór. Obiekt budowany w technologii zrębowej, na rzucie prostokąta, kryty czterospadowym dachem gontowym. Na osi fasady i tylnej elewacji posiada drewniane oszklone ganki. Posiada ozdobne szalowanie ścian zewnętrznych. W roku 1996 obiekt uległ częściowemu spaleniu, konieczna była całkowita wymiana więźby dachowej wraz z poszyciem.
W obrębie zespołu dworsko-parkowego w Trześniowie znajduje się jeszcze spichlerz wybudowany w 1860 roku. Stanowi on cenny przykład drewnianego budownictwa folwarcznego z połowy dziewiętnastego wieku. Ulokowany został w głębi zespołu, w chwili obecnej izolowany jest od otoczenia licznymi współczesnymi nasadzeniami drzew. Jest to budynek drewniany konstrukcji zrębowej, zwęgłowanej na obłap, posadowiony na kamienno-ceglanym podmurowaniu. Od frontu posiada szeroki podcień wsparty na siedmiu słupach z zastrzałami. Dach dwuspadowy, kryty dachówką ceramiczną. Rozplanowany został na rzucie prostokąta. W ostatnich latach rozebrana została dobudówka od strony wschodniej, powstała na początku XX w., tym samym obiekt powrócił do pierwotnej bryły. Również w ostatnim czasie usunięto stropy z obu pomieszczeń wnętrza zabytku. W budynku spichlerza w trakcie drugiej wojny światowej miał ukrywać się Aleksander Rybicki, oficer Armii Krajowej, kurier karpacki, założyciel i twórca Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.
W przypadku pozostałości parku w Trześniowie mamy do czynienia z niewielkim ogrodem oraz z czytelnymi do chwili obecnej stawami powstałymi ze spiętrzenia potoku. Pozostała część dawnego parku została zdegradowana w okresie PRL-u. Z ciekawych okazów starodrzewu występuje tu pomnikowy okaz dębu szypułkowego i platan klonolistny.
Należy podkreślić, że w obrębie zespołu dworsko-parkowego w Trześniowie zachowały się budynki zaplecza gospodarskiego, niekiedy są one mocno przekształcone w wyniku działalności PGR-u, niemniej jednak konieczne jest tutaj przeprowadzenie dokładniejszych badań architektoniczno-konserwatorskich, mających na celu określenie zachowanych dotychczas nierozpoznanych zabytkowych elementów dawnego założenia folwarcznego.
Zespół pałacowo-parkowy we Wzdowie w obecnym kształcie pochodzi z przełomu XVIII i XIX wieku, i związany jest z działalnością rodziny Ostaszewskich, uformowany został jednak na podłożu starszego założenia, dotychczas bliżej nierozpoznanego. W 1800 roku Adam Ostoja – Ostaszewski ówczesny właściciel majątku dokonał rozległej przebudowy pałacu nadającej mu obecnego charakteru architektonicznego. Również w tym okresie powstawały liczne towarzyszące pałacowi zabudowania, z których część, m.in. obserwatorium astronomiczne, nie dotrwały do chwili obecnej. Pałac uległ uszkodzeniu
w trakcie działań wojennych w okresie I wojny światowej. W okresie po II wojnie światowej majątek uległ upaństwowieniu, a budynek pałacu zdewastowaniu. Obiekt utracił cenne wyposażenie ruchome i większość ozdobnych detali architektonicznych. Od roku 1959 w pałacu funkcjonował Uniwersytet Ludowy, który w latach 70-tych XX wieku dokonał remontów w znaczący sposób przekształcających wnętrze pałacu. Po przeniesieniu Uniwersytetu Ludowego do Woli Sękowej, od kilku lat obiekt pozostaje nieużytkowany. Wypada tutaj podkreślić, że budynek ten należy do największych
i najciekawszych rezydencji neoklasycystycznych na terenie Podkarpacia. Jest to obiekt murowany z cegły i kamienia. Posiada podpiwniczenia, które z duża dozą prawdopodobieństwa są pozostałościami starszej rezydencji, być może XVII-wiecznej, sklepione kolebkowo. Posiada wieloczłonowe rozplanowanie, będące następstwem kolejnych etapów rozbudowy. Trzon pałacu założony został na rzucie litery „L”, przy jednym z narożników posiada okrągłą wieżę, przy kolejnym alkierz na rzucie prostokąta,
a od południowego-wschodu oranżerię częściowo na planie koła, natomiast do południowo-wschodniego naroża przylega prostokątne skrzydło mieszkalne. Pałac posiada mocno zróżnicowaną i rozczłonkowaną bryłę; w fasadzie frontowej dominuje dwukondygnacjowy portyk z trzema półkoliście zamkniętymi arkadami. Elewacje urozmaicone gzymsami z otworami okiennymi ujętymi w wydatne profilowane obramowania, na elewacjach oranżerii gładkie półkolumny toskańskie. Wnętrza obiektu mocno przekształcono, zmianie uległ układ wnętrza, który również pozbawiono większości detalu architektonicznego. Zachowało się tu kilka oryginalnych kominków, m.in. w dawnej sali balowej, gdzieniegdzie występują pozostałości dekoracji sztukatorskiej stropów, a we wschodniej części pałacu reprezentacyjne kamienne schody z ozdobną kamienną balustradą.
W obrębie zespołu zachowała się dawna rządcówka, powstała zapewne pod koniec XIX wieku. Po wojnie obiekt był zamieszkały przez pracowników Uniwersytetu Ludowego do lat 70-tych XX w., po tym czasie opuszczony, popada w ruinę. Jest to budynek drewniany, konstrukcji zrębowej, posadowiony na kamiennej podmurówce, rozplanowany na rzucie kwadratu, dwukondygnacjowy o prostej zwartej bryle, nakryty czterospadowym dachem namiotowym. Posiada elewacje szalowane pionowo deskami.
W chwili obecnej stan obiektu jest katastrofalny.
Park we Wzdowie stanowi przykład jednego z największych krajobrazowych ogrodów z przełomu XVIII i XIX wieku na terenie Podkarpacia. Obiekt ten to połączenie rozległego naturalnego zbiorowiska leśno-parkowego z szerokimi i długimi alejami dębowymi, z dobrze zachowaną dębowa aleją wzdłuż głównej drogi dojazdowej do zespołu. W jego obrębie wyróżnić można ostatnią fazę zabudowy z drugiej połowy XIX wieku, z dominującym układem wielopromienistym i asymetrycznym, a w otoczeniu pałacu symetrycznym pięciopromienistym. Wśród okazów drzew wyróżnić należy imponujące stare dęby szypułkowe. W obrębie parku mamy do czynienia z rzadkimi komponowanymi nasadzeniami z sosny pospolitej, występują tutaj również wewnętrzne aleje grabowe. Zachował się również kopiec widokowy, gabarytem przypominający grodzisko, otoczony fosą, a także altana lipowa. Z parku otwierają się piękne osie widokowe na pogórza.
Zabytki ujęte w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Haczów obejmują, zgodnie
z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, obiekty wpisane i niewpisane do rejestru zabytków. Z terenu gminy Haczów zewidencjonowanych zostało 339 obiektów nieruchomych o charakterze zabytkowym w tym 131 stanowisk archeologicznych. Zabytki to obejmuję drewnianą architekturę wiejską o charakterze mieszkalnym i gospodarczym, budowle sakralne, cmentarze, zespoły dworsko-parkowe, budynki użyteczności publicznej oraz tzw. mała architektura obejmująca kaplice, kapliczki i pomniki, a nadto stanowiska archeologiczne w ilości 131. Pośród tychże obiektów przeważają drewniane domy, które zewidencjonowane zostały w ilości 113. Budynki te prezentują architekturę z przełomu XIX i XX wieku oraz z pierwszej ćwierci XX wieku. Stanowią przy tym typowe przykłady rozwiązań charakterystycznych dla wiejskiego budownictwa tych terenów. Należy przy tym zwrócić uwagę na powszechne obecnie remonty tych obiektów, które w głównej mierze opierają się na wymianie drewnianej pierwotnej stolarki na stolarkę z PCV, na zastępowaniu dachówki ceramicznej blachodachówką, zewnętrznym docieplaniu elewacji, także i daleko idącym przebudowom pierwotnej bryły, a nawet i rozbiórkom. Dlatego też GEZ w tej kwestii wymaga ciągłej weryfikacji i wykreślaniu zniekształconych
i nieistniejących obiektów.
Zabytek ruchomy to – zgodnie z definicją zawartą w ustawie o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami – rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.
Na terenie gminy Haczów zabytki ruchome stanowią w głównej mierze wyposażenie wnętrz kościelnych i dworskich; zaliczają się do nich ponadto kapliczki przydrożne oraz nagrobki zlokalizowane na terenie cmentarzy.
Wyposażenie i wystrój malarski dawnego drewnianego kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła w Haczowie jest wyjątkowo bogate i pochodzi z czterech okresów czasowych. Główny jego trzon powstał w epoce baroku i rokoka (XVII oraz XVIII wiek); w jego skład wchodzi sześć okazałych i przestrzennie rozbudowanych architektoniczne struktur ołtarzowych, ambona, ławy, organy piszczałkowe wraz z prospektem oraz komoda zakrystyjna. Uzupełnieniem jego są pomniejsze zabytki wcześniejsze, jak i późniejsze. Najstarsze zabytki reprezentują sztukę gotycką. Z lat około 1400 roku pochodzi wczesnogotycka rzeźba Pieta, utrzymana w estetyzującej, idealizującej w swym wyrazie fazie stylu „pięknych madonn”. Estetykę późnogotycką prezentuje rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, należąca do postwoszowskiej maniery stylu; pierwotnie stanowiła zapewne centralny element niezachowanego tryptyku, dziś samotnie zdobi wnętrze prezbiterium. Gotycką sztukę przedstawia ponadto XVI-wieczna kamienna chrzcielnica, w XVII wieku uzupełniona o barokową pokrywę. Datą „1624” opatrzony jest obraz Św. Roch, stanowiący element drugiego okresu doposażenia wnętrza kościelnego. Z tego czasu pochodzi również ołtarz boczny pw. Chrystusa Miłosiernego, posiadający estetykę barokową, ale jeszcze z reminiscencjami manierystycznymi. Równoczasowe są ponadto cztery rzeźby ewangelistów, pierwotnie zdobiące korpus ambony oraz kilka obrazów i feretron. Szczególne piętno na przeobrażenie wnętrza odcisnęła doba późnego baroku, kiedy to wprowadzono do świątyni wyżej wspomniany główny trzon wyposażenia. Z końca XIX wieku pochodzi kilka drobnych elementów, które zapisują się w historii doposażenia tegoż wnętrza. Wydaje się jednak, iż najcenniejszy element wystroju świątyni haczowskiej stanowi dziś dekoracja malarska o motywach figuralnych datowana na 1494 rok; jest jednym z najstarszych zespołów malowideł ściennych występujących w świątyniach drewnianych. Motywy ikonograficzno-formalne gotyckich malowideł stanowią jeden z najwcześniejszych i najbogatszych przykładów szerokiej recepcji niemieckich wzorów graficznych. Malowidła przedstawiają sceny ze Starego i Nowego Testamentu, oraz świętych Kościoła Katolickiego. Ujęte są w regularny podział ramowy. Zrekonstruowany strop gotycki we wnętrzu nawy tworzy aranżację konserwatorską autorstwa prof. J. Gadomskiego i dr Mariana Korneckiego. Trzonem tej kompozycji są zachowane oryginalne deski, na których fragmentarycznie widoczne były postacie Najświętszej Marii Panny i Archanioła Michała. Obok tych malowideł we wnętrzu zachowana jest również w dużym stopniu warstwa późnobarokowa. Dekoracja osiemnastowieczna ma charakter architektoniczny,
z ornamentacją podporządkowaną rytmowi podziałów.
Nagrobki na cmentarzu parafialnym w Haczowie obecnie zgrupowane są wzdłuż głównej alei cmentarza, tworząc przy tym swego rodzaju lapidarium. Pierwotnie zlokalizowane były w części, gdzie obecnie stoi nowa kaplica cmentarna, zaś przed jej budową, w 1993 roku, translokowano je. Pośród zespołu zabytkowych trzydziestu siedmiu pomników można wydzielić grupy o zbliżonych formach, obróbce kamieniarskiej, stylistyce, a także sygnaturach jednego rzeźbiarza. I tak największą, dominującą grupę stanowią nagrobki o cokole w typie cippus, bądź formy stosu kamieni, zwieńczone krzyżem. Zdecydowanie mniejszą tworzą pełnoplastyczne rzeźby, ustawiane na cokołach (Matka Boża Różańcowa, Bolesna, Niepokalanie Poczęta), bądź tworzące kompozycję rzeźbiarską (uskrzydlony aniołek). Odrębną reprezentują klasycyzujące obeliski, a jeszcze inną stele. Odosobnionym przykładem jest grobowiec rodziny Urbańskich o formie architektonicznej tumby z podziemną komorą, zdobiony herbami oraz bogatym detalem rzeźbiarskim. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż czas wykonania poszczególnych obiektów odpowiada estetycznemu duchowi danego okresu. Najstarszy typ klasycystycznych pomników nagrobnych reprezentują dwa obeliski powiązane z rodziną Urbańskich, będącej właścicielami Haczowa, z lat 40. XIX wieku. Stanowią one jednostkowe przykłady stylistyki epoki Oświecenia oraz niezwykle interesujący przykład sztuki sepulkralnej na wiejskim cmentarzu. Obiekty powstałe w 2 połowie XIX i w początkach XX wieku, reprezentują estetykę eklektyzmu oraz neostylów. O ich szczególnych wartościach stanowi zarówno perfekcyjnie wykonana obróbka, z uwzględnieniem najdrobniejszych szczegółów, jak i stylistyczne osadzenie w odpowiednim nurcie. Nieliczne nagrobki wykonane w 1 połowie XX wieku, odpowiadają jeszcze stylistyce historyzmu, inne zaś reprezentują konwencję modernistycznego kształtowania form, posługując się stosowaniem uproszczonych i zgeometryzowanych płaszczyzn. Dodatkową rangę posiadają obiekty sygnowane przez rzeźbiarzy, wprowadzając przy tym wiedzę na temat lokalnych warsztatów kamieniarskich, a jednocześnie podnosząc swą wartość naukową. Inskrypcje na pomnikach są tym cenniejsze, iż stanowią informację w kwestii ludności zamieszkującej Haczów, ułatwiając niejako genealogię większych rodów, poza tym prezentują rozwój sentencji nagrobnych oraz sposobów ich zapisów na przestrzeni wieków.
Pozostałości wyposażenia dawnego dworu Urbańskich w Haczowie powiązane są ściśle z architekturą tego niegdyś świetnego budynku, który obecnie tylko w części wschodniej zachował autentyczną substancję. Zachowane relikty wyposażenia posiadają autentyczny charakter; wystrój malarski wnętrz jest skromny i schematyczny, stanowi jednak rzadki przykład dekoracji, gdyż bardzo nieliczne dwory, które przetrwały
w regionie Podkarpacia taką jeszcze posiadają. Zachowane do dziś portale kamienne
i szafę ścienną w garderobie należy datować na XVII lub XVIII wiek. Malowidła
w kancelarii pochodzą z czasu późniejszego, kiedy to przebudowana została zachodnia część korpusu dworu nadając całości budowli styl klasycystyczny. Z tej fazy przebudowy pochodzą ponadto detale kamienne z portyku frontowego i elementy cokołowe schodów ozdobione kulistym zwieńczeniem. Z przełomu XIX i XX wieku pochodzi stolarka okienna i drzwiowa, powtarzająca zapewne formy stylowe z wcześniejszej fazy rozbudowy.
Wyposażenie ruchome kościoła parafialnego pw. św. Katarzyny w Jasionowie pochodzi z drewnianego kościoła, translokowanego w 1982 roku do Zmiennicy. Jest zdekompletowane, jako że zasadniczy jego trzon został przeniesiony wraz ze starym kościołem. Najcenniejszym jego elementem jest gotycka, kamienna chrzcielnica
o rozbudowanym programie heraldycznym. Z przełomu XVII i XVIII wieku pochodzi malowany olejno na płótnie obraz Św. Katarzyna; wizerunek patronki Parafii i kościoła eksponowany jest w nowej nastawie ołtarza głównego. Wyjątkowe wartości prezentuje również okazały instrument organowy z neobarokowym prospektem. Pośród zabytków jasionowskiej świątyni na uwagę zasługują ponadto dwa feretrony z końca XVIII wieku, dwa drewniane krucyfiksy, z końca XVII i XVIII wieku, piaskowcowa kropielnica z datą „1859” oraz kolekcja naczyń liturgicznych, w skład których wchodzą dwa relikwiarze, para kielichów oraz neogotycka puszka z inskrypcją „Dar Parafian 1913”.
Dzwon w dzwonnicy przy kościele parafialnym w Jasionowie jest bardzo rzadkim przykładem gotyckiej sztuki. Umieszczony jest we wschodniej arkadzie dzwonnicy; jak wskazuje inskrypcja, powstał on w 1540 roku. Dzwon o średnicy 70 cm posiada koronę w formie dwóch krzyżowych kabłąków. W górnej części płaszcza widnieje inskrypcja wydzielona zdwojonym listwowaniem: CRISTVS REX FORTIS VENIT IN PACE 1540. Na płaszczu od strony północnej znajduje się niewielka okrągła plakieta ze sceną Ukrzyżowania. Dzwon jest obecnie najstarszym zabytkiem w posiadaniu parafii w Jasionowie, przy tym dokumentuje jej wielowiekową historię.
Wyposażenie kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca Jezusowegow Malinówce nie przetrwało w swojej pierwotnej formie. Około 1933 roku Parafia w Malinówce otrzymała na wyposażenie nowej świątyni ołtarz ze Starej Wsi oraz ołtarz ze starego kościoła w Komborni, który w Malinówce pełnił funkcję głównego. Drugi ołtarz boczny został wykonany na wzór tego ze Starej Wsi przez mieszkańca Malinówki Franciszka Liputa. Tenże zamówił w Starej Wsi obraz „Matki Bożej Różańcowej”; natomiast małżeństwo Głuszkiewiczów przed 1934 rokiem ufundowało do kościoła obraz „Matki Bożej Ostrobramskiej”, który pierwotnie eksponowany był w górnej części ołtarza głównego. Niestety, wyżej wymienione nastawy ołtarzowe zostały w latach 60-tych XX wieku zastąpione nowymi, obecnie istniejącymi. W kościele znajduje się ambona z datą „1937”, prezentująca estetykę zapóźnionego baroku.
Wyposażenie ruchome kościoła parafialnego pw. św. Stanisława Bpa i Męczennika w Trześniowie nie jest jednorodne, gdyż stanowi kompilację obiektów powstałych w różnych okresach czasu, w tym również przeniesionych ze wcześniejszej świątyni. Ściany wnętrza pokrywa monumentalna dekoracja malarska wykonana w 1927 roku przez Włodzimierza Lisowskiego, artystę pochodzącego z Sanoka. Polichromia w swym ogólnym wyrazie odzwierciedla upodobania estetyczne oparte na stylistyce secesyjnej. Pośród ruchomych elementów wystroju dominuje sporych rozmiarów nastawa ołtarza głównego, utrzymana w konwencji neogotyku. Podobna stylistykę reprezentuje nieco późniejsza, jak się wydaje, ambona. Ołtarz boczny pw. Serca Jezusowego, pomimo iż pochodzi z tego przedziału czasowego, to jednak jest obiektem neorenesansowym. Drugi ołtarz boczny pw. Chrystusa Ukrzyżowanego został przeniesiony do nowego kościoła ze starej świątyni, gdzie przypuszczalnie mógł pełnić funkcję głównego. Jest dziełem późnobarokowym o dekoracji rokokowej. Ze wcześniejszej świątyni do nowego wnętrza przeniesiono ponadto barokową marmoryzowaną chrzcielnicę, krucyfiks z początku XVIII wieku oraz równoczasowy obraz Rzeź Niewiniątek prezentujący barokowe malarstwo sztalugowe w najlepszym wydaniu. Najcenniejszym obiektem w kościele trześniowskim jest unikatowy gotycki tablicowy obraz fundacyjny powstały około 1520 roku. Przyjmuje się, iż do Trześniowa mógł on trafić po 1592 roku z innej miejscowości. Bogate wyposażenie ruchome zgrupowane we wnętrzu kościoła parafialnego w Trześniowie jest cennym zbiorem dzieł sztuki; stanowi przy tym przykład współistnienia w jednym wnętrzu obiektów sztuki sakralnej powstałej na przestrzeni wieków, odzwierciedlającej lokalną historię, tradycję i upodobania estetyczne miejscowej społeczności.
Kapliczki. Na terenie gminy Haczów zewidencjonowanych jest 25 kapliczek. W ten skład wchodzą kapliczki słupowe, kapliczki domkowe, krzyże przydrożne oraz figury przydrożne. Najwięcej tego typu zabytków zlokalizowanych jest w samym Haczowie; natomiast wszystkie te obiekty są dziełami artystów ludowych. Cechuje je swobodna interpretacja elementów stylów historycznych, przy czym wykazują wiele przejawów samorodnej twórczości. Datuje się je na koniec XIX oraz pierwszą połowę XX wieku.
Gmina Haczów położona jest na styku dwóch regionów geograficznych. Jest to średniej wielkości jednostka samorządu terytorialnego, której obszar posiada bogatą rzeźbę terenu. Południową i centralną jej część zajmuje obniżenie terenu zwane Dołami Jasielsko – Sanockimi, natomiast jej północna część obejmuje urozmaicone wzniesienia Pogórza Dynowskiego. W centralnej części tego terenu przepływa rzeka Wisłok, płynąca rozległą doliną, położoną w granicach Dołów Jasielsko - Sanockich. Rzeka ta wraz z licznymi dopływami, wśród których na pierwszym miejscu należy wymienić rzekę Tabor (daw. Morwawa) stanowi o dosyć dużej atrakcyjności osadniczej tego terenu zarówno w chwili obecnej jak i w pradziejach. Korzystne stosunki hydrograficzne, bardzo istotne z punktu widzenia pradziejowego osadnictwa, uzupełnione zostały przez dogodne ukształtowanie terenu z licznymi łagodnymi i dobrze nasłonecznionymi wzniesieniami oraz występującymi tutaj w większości nie kamienistymi glebami gliniastymi, brunatnymi i bielicowymi oraz z rzadziej występującymi żyznymi madami, złożyły się w splot uwarunkowań stanowiących o atrakcyjności tego terenu dla osadnictwa sięgając od pradziejów aż po czasy współczesne.
Zabytki archeologiczne odkrywane w terenie są materialnymi śladami ludzkiej działalności w pradziejach, a także w okresach historycznych, tworzą one stanowiska archeologiczne wyznaczające miejsca pobytu człowieka w przeszłości na danym obszarze. Podstawą skutecznie i prawidłowo prowadzonej ochrony stanowisk archeologicznych jest wiedza o ich stanie zachowania, pozwalająca podejmować odpowiednie działania konserwatorskie. Należy przy tym pamiętać, że stanowiska archeologiczne w przeciwieństwie do pozostałych kategorii zabytków są szczególnie narażone na zniszczenia nieraz nawet mimowolne, ze względu na to, iż obiekty te są niedostrzegalne (za wyjątkiem grodzisk, czy też kurhanów). Dodatkowo postępująca w szybkim tempie zabudowa, intensywne prace rolne, naturalne procesy związane np. z erozją gleby powodują ich postępującą degradację. Przeciwdziałać wyżej nakreślonym procesom ma dokładniejsze rozpoznanie stanowisk, ich ewidencjonowanie, a co za tym idzie określenie ich charakteru i dokładnej lokalizacji.
Pierwsze stanowiska archeologiczne na terenie gminy rozpoznano w okresie powojennym. Wiązało się to z działalnością archeologa dr Józefa Janowskiego z ówczesnego Muzeum Okręgowego w Krośnie, który poczynając od lat 50-tych XX wieku prowadził własne badania powierzchniowe, ewidencjonując m.in. osadę – stanowisko nr 7 AZP 111-76/23 w Trześniowie. Badacz ten w latach 1963-1964 odkrył
i badał wykopaliskowo stanowisko nr 1 AZP 111-75/37 również w Trześniowie.
Z rozpoznaniem prowadzonym przez etnografa i historyka Franciszka Kotulę z Rzeszowa wiąże się odkrycie domniemanego grodziska w Malinówce (stan. 2 AZP 110-75/3), badacz ten pisze, iż o jego istnieniu świadczyć mają zachowane nazwy pól: „grodzisko duże i małe”. Jednakże kwestia obecności ewentualnego grodziska nie została dotychczas potwierdzona metodami archeologicznymi. Niektóre stanowiska, jak np. nr 1 AZP 110-76/6, wyznaczone zostały na podstawie dawnych przypadkowych znalezisk zabytków archeologicznych, o których wzmianki występują w dostępnych archiwaliach, w tym przypadku mowa o znalezisku skorup przy drodze do kościoła w Jabłonicy.
Zdecydowana większość stanowisk archeologicznych odkrytych na terytorium Gminy Haczów została zlokalizowana w trakcie realizacji ogólnopolskiego programu archeologicznych badań powierzchniowych pn. Archeologiczne Zdjęcie Polski prowadzonych na terenie gminy w latach 80- i 90-tych XX wieku. Powyższa metoda powstawała w latach 70-tych XX wieku, polega ona na inwentaryzowaniu stanowisk archeologicznych według jednolitych zasad penetracji terenowej i dokumentacji dla całego obszaru Polski. Cały kraj został podzielony na obszary AZP o powierzchni około 37,5 km², stworzono również obowiązujący wzór Karty Ewidencji Stanowiska Archeologicznego, na której znajdują się podstawowe dane o charakterze i lokalizacji konkretnego stanowiska archeologicznego.
Obszar gminy obejmuje 6 niepełnych obszarów AZP. Stanowiska zlokalizowane na terenie Gminy Haczów zewidencjonowano na 5 obszarach: 110-75, 110-76 i 111-76 badane przez Antoniego Lubelczyka odpowiednio w 1996, 1994 i 1992 roku, 111-75 badany przez Kazimierza Moskwę i Janusza Młynarskiego w latach 1981-1882, 112-76 badany powierzchniowo w 1990 roku przez Annę Muzyczuk oraz Jerzego Ginalskiego.
Łącznie na terenie gminy zewidencjonowano 131 stanowisk archeologicznych (patrz: wykaz na końcu opracowania). Większość z odkrytych stanowisk archeologicznych, dzięki pozyskaniu z ich powierzchni charakterystycznych zabytków ruchomych, została skutecznie wydatowana na konkretną epokę dziejów człowieka. Część stanowisk uzyskała ogólniejsze datowanie na „pradzieje”, bądź ich przynależność kulturowo - chronologiczna w nielicznych przypadkach nie została określona. Większość odkrytych stanowisk to obiekty niewielkie, wyznaczone jako ślady osadnictwa na podstawie nielicznych znalezisk zabytków archeologicznych. Szczegóły dotyczące poszczególnych stanowisk archeologicznych zawarte zostały w wykazie na końcu opracowania. Dokładna lokalizacja stanowisk określona została na kartach gminnej ewidencji zabytków.
Należy tutaj podkreślić, iż pośród stanowisk archeologicznych zlokalizowanych
w granicach gminy Haczów nie wszystkie posiadają jednakową wartość poznawczą. Część zewidencjonowanych obiektów należy określić, jako posiadającą dużą wartość poznawczą, są to zwłaszcza rozległe osady wielokulturowe. Natomiast ślady osadnictwa, gdzie wystąpiły pojedyncze znaleziska archeologicznych zabytków ruchomych klasyfikuje się, jako stanowiska o małej wartości poznawczej. Należy przy tym pamiętać, iż rzeczywista wartość poznawcza danego stanowiska archeologicznego może być miarodajnie określona jedynie na podstawie badań wykopaliskowych.
Całokształt archeologicznego zasobu kulturowego gminy został rozpoznany dotychczas na poziomie dostatecznym. Trzeba tu jednak brać pod uwagę ograniczenia, które wpływają na metodę badań powierzchniowych, a które wiążą się zwłaszcza z trudną dostępnością niektórych partii terenów objętych AZP, np. lasów i ugorów, bądź ogrodzonych terenów przygospodarskich, które zajmują tereny dogodne do osadnictwa również w pradziejach. Dużą rolę odgrywa upływ czasu, część stanowisk na przestrzeni lat ulega degradacji na skutek czynników naturalnych, takich jak erozja, bądź działalności ludzkiej związanej na przykład z ekstensywną gospodarką rolną. W związku z powyższym zasobu archeologicznego dziedzictwa kulturowego gminy nie należy uważać za zbiór zamknięty. Zasób ten powinien podlegać cyklicznej weryfikacji poprzez badania powierzchniowe (zwłaszcza terenów objętych AZP w latach osiemdziesiątych), jak i rozpoznawcze badania wykopaliskowe, które najpełniej potrafią udzielić odpowiedzi w kwestii rzeczywistej wartości danego obiektu archeologicznego.
Zdecydowana większość stanowisk zlokalizowanych na terenie gminy to, jak już wspomniano ślady osadnictwa, czyli znaleziska pojedynczych archeologicznych zabytków ruchomych, na podstawie których w chwili obecnej nie możliwe jest określenie precyzyjniejszych wartości poznawczych danego stanowiska. Następną kategorią stanowisk wg liczebności są punkty osadnicze, czyli znaleziska kilku lub kilkunastu zabytków pradziejowych, bądź historycznych. Wśród tego rodzaju stanowisk występuje większe zróżnicowanie odnośnie ich wartości poznawczej. Najcenniejszą kategorię stanowisk tworzą osady, cmentarzyska, grodziska, stanowiska te posiadają największy walor poznawczy (określony na podstawie badań powierzchniowych) niejednokrotnie potwierdzony w trakcie prac wykopaliskowych.
W poniżej zaprezentowanym omówieniu przyjęto chronologiczny podział epok pradziejów ludzkości z podaniem ogólnej liczby stanowisk z danej epoki zewidencjonowanych na terenie gminy wraz z wyszczególnieniem stanowisk najcenniejszych zgodnie z informacjami zawartymi w kratach ewidencyjnych stanowisk.
Najstarszy etap dziejów człowieka przypada na okres określany epoką kamienia,
a dokładniej jej dwie pierwsze części tzn. paleolit (starsza epoka kamienia) oraz mezolit (środkowa epoka kamienia). Ówczesne społeczności ludzkie bazowały na „gospodarce” związanej z łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem. Okres ten był najdłuższym etapem rozwoju człowieka trwającym 3 miliony lat. Ogółem na epokę kamienia spośród wszystkich stanowisk archeologicznych z terenu gminy Haczów badacze datowali 4 obiekty. Ze schyłkowym paleolitem wiązane jest stanowisko nr 4 AZP111-76/33 w Bukowie oraz stanowisko nr 13 AZP 111-76/29 w Trześniowie, gdzie w obu przypadkach odkryto pojedyncze wyroby kamienne wskazujące na takie właśnie datowanie. Ślad osadnictwa wiązany przez badaczy z epoką mezolitu zarejestrowany został, jako stanowisko nr 8 AZP 111-76/24 w Trześniowie. Natomiast ogólnie na epokę kamienia datowane zostało stanowisko nr 6 AZP 111-76/78 we Wzdowie.
Kolejną i zarazem ostatnią część epoki kamienia stanowi neolit (młodsza epoka kamienia) okres upowszechnienia uprawy ziemi i hodowli zwierząt, określany ze względu na swą doniosłość, mianem „rewolucji neolitycznej”. Z epoką tą wiąże się przejście do osiadłego trybu życia i opanowanie technik rzemieślniczych, z których najważniejszą była produkcja naczyń glinianych. Pierwsza penetracja ludzka w neolicie Dołów Jasielsko-Sanockich oraz otaczających ich pogórzy i gór wiązana jest z kulturą pucharów lejkowatych. Jednostka ta wykształciła się na podłożu mezolitycznej ludności trudniącej się zbieractwem oraz łowiectwem, do której przenikały trendy neolitu naddunajskiego. Ludność tej kultury dokonała dużych zmian w środowisku naturalnym odlesiając metodą wypaleniskową duże połacie terenu. Dotychczas na terenie gminy nie badano osad związanych z tą kulturą, jednakże badacze wiążą z nią kilka stanowisk archeologicznych ze znaleziskami pojedynczych fragmentów naczyń oraz narzędzi krzemiennych świadczących być może o penetracji tych terenów przez przedstawicieli powyższej jednostki kulturowej. Są to: stan. 22 AZP 111-76/58 w Jasionowie oraz stan. 8 AZP 110-75/105 i stan. 10 AZP 110-75/107 w Malinówce. Ogółem na okres neolitu datowanych zostało 16 stanowisk archeologicznych, do najcenniejszych i najciekawszych osad i znalezisk narzędzi kamiennych należą: Haczów stan. 11 AZP 111-75/9 i stan. 16 AZP 111-75/15, Jabłonica Polska stan. 9 AZP 110-75/20, stan. 11 AZP 110-75/22 oraz stan. 24 AZP 110-75/35, Trześniów stan. 3 AZP 111-75/18.
W epoce brązu nastąpiło rozprzestrzenienie techniki obróbki brązu i upowszechnienie wyrobów z tego surowca. Natomiast gospodarczo kontynuowano wzorce wykształcone w okresie neolitu, zwłaszcza jeśli chodzi o produkcję żywności. Na przełom neolitu i wczesnej epoki brązu na terenie gminy datowanych zostało 19 stanowisk archeologicznych, wśród których do ciekawszych znalezisk należą: Jasionów stan. 14 AZP 111-76/50, Trześniów stan. 12 AZP 111-76/28 oraz Wzdów stan. 15 AZP 111-76/87. Ogólnie na czasy epoki brązu i okresu halsztackiego z terenu gminy datowano 37 stanowisk archeologicznych. Z tego na wczesną epokę brązu 5, ogólnie na epokę brązu 1, na przełom epoki brązu i okresu halsztackiego 31. Do najciekawszych stanowisk datowanych na wczesną epokę brązu oraz na późniejsze jej fazy, a także jej przełom z okresem halsztackim należy zaliczyć: Buków stan. 7 AZP 111-76/36, Haczów stan. 8 AZP 111-75/6, Jabłonica Polska stan. 10 AZP 110-75/21, stan. 11 AZP 110-75/22, Jasionów stan. 2 AZP 111-76/38, stan. 13 AZP 111-76/49, stan. 14 AZP 111-76/50, Trześniów stan. 12 AZP 111-76/28, Wzdów stan. 5 AZP 111-76/77, stan. 15 AZP 111-76/87 i stan. 16 AZP 111-76/88. Odnośnie przynależności kulturowej powyższych stanowisk archeologicznych ciągle mamy do czynienia z sytuacją wymagającą wyjaśnienia. Stan badań i wiedzy na temat sytuacji kulturowej w tej części Podkarpacia
w omawianym okresie dziejów, na chwilę obecną jest jeszcze niezadowalający i znacząco odbiega od stosunkowo dobrze rozpoznanej sytuacji kulturowej obszaru zlokalizowanego na północ od Karpat. Stanowiska archeologiczne datowane na epokę brązu i okres halsztacki wyznaczone na podstawie badań powierzchniowych posiadają jedynie ograniczoną wartość poznawczą. Z okresu tego wyraźnie wyróżnia się skupisko stanowisk zlokalizowane w obrębie dołów Jasielsko – Sanockich i ich obrzeży, jednakże rozpoznanie pełnego obrazu sytuacji kulturowej na tym terenie wymaga dalszych intensywnych badań archeologicznych. Niewątpliwie omawiany teren w epoce brązu, a także we wczesnej epoce żelaza podlegał silnym oddziaływaniom zakarpackim.
W okresie przedrzymskim (ostatnie cztery wieki przed Chrystusem) w Europie następował rozwój kultury lateńskiej łączonej z Celtami, a także z silnymi oddziaływaniami ludności celtyckiej na ludy sąsiednie. W okresie tym nastąpił wielki rozkwit technologiczny, przejawiający się zwłaszcza w dziedzinie rolnictwa i rzemiosła. Upowszechniło się m.in. użycie pługu, czy koła do wyrobu naczyń glinianych, a także szeregu narzędzi ułatwiających ludzką pracę. W powszechne użycie zaczęło wchodzić żelazo. Na okres lateński z terenu gminy datowanych na podstawie badań AZP zakwalifikowano jedynie stanowisko nr 12 AZP 111-75/10 w Haczowie. Jednakże jego ewentualnych związków z osadnictwem celtyckim nie udało się dotychczas potwierdzić
w trakcie badań wykopaliskowych. Należy tutaj podkreślić, że z licznymi śladami osadnictwa celtyckiego, datowanym na okres od III do I w. p.n.e. mamy do czynienia na rozległym terenie w okolicach Sanoka, Górach Bukowych, i części Pogórza Dynowskiego. W związku z tym niewykluczone jest odkrycie w przyszłości pozostałości tego osadnictwa na terenie gminy Haczów. Jednakże na chwile obecną stan wiedzy dotyczący omawianej kwestii jest nadal niezadowalający i wymaga pogłębionych badań.
Kolejna fala osadnictwa na omawianym terenie wiąże się z okresem rzymskim. Na terenie Polski południowo – wschodniej w pierwszych czterech wiekach naszej ery rozwijała się kultura przeworska, znana ze stanowisk osadowych. Do najczęstszych znalezisk związanych z powyższą jednostką kulturową należą naczynia ceramiczne, przęśliki gliniane, ciężarki tkackie, narzędzia oraz ozdoby. Z okresem rzymskim związany jest wzrost liczby stanowisk archeologicznych na terenie gminy. Ogółem na te czasy datowanych zostało 35 obiektów. Do najciekawszych stanowisk należą osady: Buków stan. 6 AZP 111-76/35, stan. 7 AZP 111-76/36, Haczów stan. 1 AZP 111-75/34, stan. 6 AZP 111-75/4, stan. 7 AZP 111-75/5, stan. 8 AZP 111-75/6, stan. 11 AZP 111-75/9, stan. 12 AZP 111-75/10, stan. 20 AZP 111-75/24, stan. 26 AZP 111-75/30, stan. 27 AZP 111-75/31, Jabłonica Polska stan. 21 AZP 110-75/32, Jasionów stan. 3 AZP 111-76/39, stan. 6 AZP 111-76/42, stan. 13 AZP 111-76/49, Trześniów stan. 1 AZP 111-75/37, stan. 6 AZP 111-75/21, stan. 8 AZP 111-76/24, Wzdów stan. 2 AZP 111-76/75, stan. 6 AZP 111-76/78, stan. 16 AZP 111-76/88.
Od drugiej połowy IV w n.e. przez cały V wiek na terenach Eurazji miały miejsce rozległe ruchy ludnościowe, określane jako „wędrówki ludów” (na terenie gminy Haczów nie występują stanowiska archeologiczne datowane na ten okres). W wyniku powyższych przemieszczeń ludnościowych na obecne tereny Polski, w początkach VI w., napłynęła ludność słowiańska. Od tego momentu datuje się początek wczesnego średniowiecza, którego koniec przypada na połowę wieku XIII. Na okres ten datowanych zostało 25 stanowisk archeologicznych. Do najcenniejszych, których wartość została ustalona na podstawie archeologicznych badań powierzchniowych należą: Haczów stan. 2 AZP 111-75/35, stan. 8 AZP 111-75/6, stan. 11 AZP 111-75/9, stan. 12 AZP 111-75/10, stan. 14 AZP 111-75/12, stan. 20 AZP 111-75/24, stan. 28 AZP 111-75/38, Jabłonica Polska stan. 1 AZP 110-75/2, stan. 20 AZP 110-75/31, Jasionów stan. 1 AZP 111-76/37, stan. 6 AZP 111-76/42, stan. 13 AZP 111-76/49, Trześniów stan. 3 AZP 111-75/18, stan. 6 AZP 111-75/21, Wzdów stan. 5 AZP 111-76/77. Ogólnie na okres średniowiecza datowano 4 stanowiska archeologiczne, do szczególnie wartościowych zaliczyć trzeba stanowisko nr 6 AZP 111-76/42 w Jasionowie, nr 12 AZP 111-76/28 w Trześniowie oraz nr 6 AZP 111-76/78 we Wzdowie. Z okresem późnego średniowiecza z terenu gminy związane są 3 stanowiska archeologiczne do cennych zaliczymy stan. 13 AZP 111-76/49 w Jasionowie. Na okres nowożytny datowano 5 stanowisk archeologicznych, wśród których wyróżnić należy: Haczów stan. 2 AZP 111-75/35, Jasionów stan. 1 AZP 111-76/37, stan. 14 AZP 111-76/50, Wzdów stan. 5 AZP 111-76/77.
43 stanowiska archeologiczne uzyskały ogólne określenie na pradzieje wskazujące jedynie na użytkowanie stanowiska w czasach przedhistorycznych. Do cenniejszych osad posiadających takie datowanie zaliczamy: Haczów stan. 14 AZP 111-75/12, stan. 16 AZP 111-75/15, Jabłonica Polska stan. 1 AZP 110-75/2, stan. 9 AZP 110-75/20, stan. 20 AZP 110-75/31, Jasionów stan. 1 AZP 111-76/37, stan. 13 AZP 111-76/49, stan. 14 AZP 111-76/50, Wzdów stan. 5 AZP 111-76/77, stan. 15 AZP 111-76/87.
Nieliczne stanowiska archeologiczne nie posiadają ustalonej chronologii. Niewielka część stanowisk została scharakteryzowana, jako stanowiska archiwalne. Odpowiednia adnotacja znajduje się w rubryce „uwagi” w wykazie zamieszczonym na końcu opracowania. Wzmianki o takich stanowiskach znajdują się w literaturze, bądź w archiwach placówek zajmujących się archeologią. Obiekty te zostały rozpoznane przed realizacją akcji Archeologiczne Zdjęcie Polski, przede wszystkim w latach 50- i 60-tych XX wieku. Większość z nich nie posiada ustalonej dokładnej lokalizacji.
Niektóre stanowiska, ze względu na bliską odległość względem siebie i w miarę jednolity horyzont czasowy zdają się łączyć w większe kompleksy osadnicze. Stanowiska te w rzeczywistości tworzyć mogą jedną dużą osadę. Jednakże pełniejsze rozpoznanie tej kwestii wymagałoby wykonania licznych badań wykopaliskowych. Niezależnie od tego, rejony kumulacji niżej wymienionych stanowisk powinny podlegać ochronie strefowej w dokumentach planistycznych. Z sytuacją taką mamy do czynienia np. w Bukowie dwa duże stanowiska nr 6 AZP 111-76/35 i 7 AZP 111-76/36 łączy niewielka odległość
w terenie oraz datowanie na okres rzymski. Również z okresem rzymskim związane są stanowiska nr 6 AZP 111-75/4, 7 AZP 111-75/5 i 8 AZP 111-75/6 w Haczowie, a także położone już w innym rejonie tej miejscowości stanowiska nr 11 AZP 111-75/9, 12 AZP 111-75/10 i 13 AZP 111-75/11, w tym przypadku należy zaznaczyć, że obiekty te zajmują bardzo dogodne miejsce pod względem osadniczym, położone na terasie nadzalewowej rzeki Tabor. W Jabłonicy Polskiej stanowiska nr: 18 AZP 110-75/29, 19 AZP 110-75/30, 20 AZP 110-75/31, 21 AZP 110-75/32, 22 AZP 110-75/33 można łączyć w jeden zwarty kompleks, także związany z okresem rzymskim. Tak samo stanowiska nr 1 AZP 111-75/37 i 6 AZP 111-75/21 w Trześniowie oraz stanowisko nr 18 AZP 111-75/22 tworzyć mogą rozległą osadę z okresu rzymskiego. Natomiast we Wzdowie stanowiska nr: 5 AZP 111-76/77, 6 AZP 111-76/78 i 7 AZP 111-76/79 łączyć się mogą w rozległą osadę z przełomu epoki brązu i okresu halsztackiego. Natomiast stanowiska nr: 15 AZP 111-76/87, 16 AZP 111-76/88, 17 AZP 111-76/89 oraz 18 AZP 111-76/90 we Wzdowie tworzyć mogą kompleks osadniczy z jednej strony związany z przełomem epoki brązu i okresu halsztackiego z drugiej z okresem rzymskim.
Należy tutaj podkreślić, że część stanowisk występujących w bliskiej odległości względem siebie datowane zostało na różne epoki pradziejów jak również na czasy średniowiecza, natomiast możliwe, iż również w takich przypadkach mamy do czynienia ze zwartymi kompleksami osadniczymi, jednakże ewentualne wyjaśnienie takich kwestii, jak już wspomniano, wymaga przeprowadzenia rozległych badań archeologicznych.
Do chwili obecnej z terenu gminy Haczów wykopaliskowo badane było jedynie stanowisko archeologiczne nr 1 AZP 111-75/37 w Trześniowie. Miało to miejsce w latach 1963 i 1964, badaniami kierował dr Józef Janowski z Krosna. Uchwycono wówczas pozostałości osadnictwa z okresu rzymskiego. W przyszłości należy podjąć starania, aby badaniami wykopaliskowymi objąć najcenniejsze wielokulturowe osady zarejestrowane na terenie gminy.
Zgodnie z art. 9 oraz 10 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, do rejestru zabytków wpisuje się zabytek nieruchomy lub ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na wniosek właściciela tegoż zabytku lub z urzędu. Wpis do rejestru dokonywany jest jedynie w przypadku możliwości obiektywnego wykazania, że obiekt odpowiada w pełni definicji zabytku zawartej w art. 3 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, a w szczególności dowiedzeniu, iż jego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.
Rejestr zabytków nieruchomych.
Rejestr zabytków archeologicznych.
7. OCENA ZASOBU ZABYTKOWEGO. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ.
- Położenie wokół większego miasta powiatowego.
- Występowanie na terenie gminy obiektów zabytkowych o ponadregionalnych wartościach: dawnego kościoła pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła
w Haczowie.
- Duża atrakcyjność turystyczna wpisowi kościoła haczowskiego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
- Liczne cenne zabytki, znacząco wzbogacające krajobraz kulturowy gminy (zespoły dworsko-parkowe i pałacowo-parkowe, architektura sakralna (kościoły, cerkwie, kaplice, dzwonnice przykościelne, plebanie), cmentarze wyznaniowe, kapliczki, stanowiska archeologiczne.
- Duże walory naturalnego krajobrazu (malownicze wzniesienia, doliny rzek).
- Kultywowanie dawnych tradycji i obrzędów na terenie poszczególnych sołectw.
- Istnienie nieużytkowanych i niszczejących obiektów zabytkowych (m.in. zespoły dworsko-parkowe).
- Brak bazy rekreacyjno-turystycznej.
- Słaby stopień nakładów finansowych na ochronę dziedzictwa kulturowego.
- Słaby stopień wykorzystania przez gminę walorów dziedzictwa kulturowego.
- Niedostateczna promocja przez gminę walorów kulturowych, przyrodniczych
i turystycznych.
- Słaby stopień pokrycia terytorium gminy miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego.
- Położenie w regionie bogatym w tradycję i liczne zabytki, a także w ogromne walory środowiska naturalnego.
- Znakomite warunki dla rozwoju różnych form turystyki, np. pieszej i rowerowej,
z wykorzystaniem dziedzictwa kulturowego gminy.
- Aktywność lokalnych społeczności, mająca na celu kultywowanie dawnych tradycji.
- Plenerowe imprezy, rekonstrukcje historyczne, jako element promocji i budowania więzi lokalnych.
- Możliwość pozyskiwania środków finansowych na cele związane z ochroną dziedzictwa kulturowego z różnych źródeł.
- Powstawanie inwestycji wpływających negatywnie na krajobraz kulturowy.
- Brak specjalistycznych opracowań mających na celu ochronę krajobrazu kulturowego przed degradacją.
- Brak instrumentów wsparcia finansowego opieki nad zabytkami.
- Brak bazy turystycznej, skutkujące krótkotrwałym pobytem na terenie gminy
i odpływem turystów do ośrodków z lepszą ofertą.
- Niedostateczne działania w kierunku pobudzania świadomości lokalnej związanej ze znaczeniem i wartością regionalnego dziedzictwa kulturowego.
- Niedostateczne wspieranie i promowanie działań związanych z ochroną i konserwacją zabytków.
a. Zabytki nieruchome oraz krajobraz kulturowy.
Zgodnie z zapisami ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami, wszelkie działania prowadzone w obrębie obiektów zabytkowych oraz w ich otoczeniu (w granicach wyznaczonych w decyzjach o wpisie do rejestru zabytków) wymagają stosownej decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Powyższe uwarunkowanie powinno być uwzględniane we wszelkich decyzjach i dokumentach planistycznych wydawanych na poziomie gminy.
Dla celów ochrony dziedzictwa kulturowego istotne byłoby posiadanie przez gminę studium wartości kulturowych, dokumentu całościowo obejmującego zagadnienia związane z zabytkami. W opracowaniu takim znaleźć można, obok historii obiektów zabytkowych, ustalenia związane z ich ochroną, potrzebami konserwatorskimi dopasowane indywidualnie dla danego obiektu. Dokumentacja ta posiada duże znaczenie w kontekście opracowywania dokumentów planistycznych (studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, decyzje o warunkach zabudowy i lokalizacji inwestycji celu publicznego) znacznie ułatwiając poprawne kreowanie polityki gminy w odniesieniu do obiektów zabytkowych.
Jednym z najważniejszych zadań gminy dotyczących zabytków nieruchomych jest poprawne prowadzenie gminnej ewidencji zabytków. Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia z dnia 18 marca 2010 r., która weszła w życie
5 czerwca 2010 r., znacznie wzmocniła rolę gminnej ewidencji zabytków, czyniąc z niej źródło prawa miejscowego. Do art. 19 dodano ust. 1 pkt. a, wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach o ustaleniu inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Są to zabytki wpisane do rejestru wraz z ich otoczeniem oraz zabytki nieruchome, znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków. Gmina Haczów utworzyła gminną ewidencję zabytków, znajduje się tam 208 obiektów, wpisanych i niewpisanych do rejestru zabytków oraz 131 stanowisk archeologicznych. Powyższa ewidencja prowadzona jest w formie kart zawierających w szczególności dane umożliwiające identyfikację zabytku, jego miejsce położenia lub przechowywania, zwięzły opis cech i wartości kulturowych oraz wskazanie właściciela i posiadacza zabytku. Gminna ewidencja zabytków stanowi część wojewódzkiej ewidencji zabytków, która z kolei jest częścią krajowej ewidencji zabytków prowadzonej przez Generalnego Konserwatora Zabytków. Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. W chwili obecnej głównym zadaniem gminy powinno być prowadzenie monitoringu dotyczącego stanu zachowania obiektów zabytkowych. Dodatkowo powinna być prowadzona aktualizacja zasobów zabytkowych, gdyż zbiór GEZ nigdy nie jest ostatecznie zamknięty. Za zgodą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków obiekty przekształcone, zdegradowane, bądź nieistniejące należy usuwać z ewidencji. Natomiast w porozumieniu z urzędem konserwatorskim należy uzupełnić Gminną Ewidencję Zabytków o następujące obiekty:
- kaplicę na cmentarzu parafialnym w Haczowie,
- kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Jasionowie.
Kolejnym istotnym czynnikiem wpływających na jakość ochrony zabytków, jest jej prawidłowe uwzględnianie w ramach planowania przestrzennego, zgodnie z kompetencjami jednostek samorządu terytorialnego. Podstawowym dokumentem, w oparciu o który prowadzona jest polityka gminy odnosząca się do dziedzictwa kulturowego jest studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.
Jak już wspomniano w rozdziale pn. „Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego” zapisy studium dotyczące stanu dziedzictwa kulturowego oraz jego ochrony są zbyt ogólnikowe. W pierwszej kolejności należy podkreślić, że studium w odniesieniu do zagadnienia dziedzictwa kulturowego jest już nieaktualne. Przede wszystkim ze względu na powstanie Gminnej Ewidencji Zabytków, która winna być uwzględniona w tak ważnym dokumencie jakim jest studium uwarunkowań. Należy również zaznaczyć, iż wykazy zabytków wpisanych do rejestru zabytków, zawarty
w studium jest również nieaktualny, należy go uzupełnić o budynek głównego kościoła parafialnego w Haczowie wpisany do rejestru wraz z ogrodzeniem i figurą przykościelną oraz budynek starej szkoły. Powinno się tu znaleźć również kompleksowe opracowanie dotyczące stanowisk archeologicznych, w chwili obecnej zawarte tam informacje są nieaktualne mowa jest o 71 stanowiskach, a w rzeczywistości na terenie gminy zewidencjonowano ich 131. Szczególnego potraktowania wymaga kwestia ochrony
i pełniejszego wykorzystania potencjału turystycznego drewnianego kościoła z Haczowa figurującego na liście UNESCO. W momencie opracowywania studium obiekt ten nie został jeszcze wprowadzony na listę najważniejszych zabytków globu, natomiast w chwili obecnej fakt ten koniecznie wymaga uwzględnienia w studium wraz z nakreśleniem długofalowych działań zmierzających do jego ochrony, wraz z otoczeniem. Poprawienia, uczytelnienia, a także uzupełnienia wymaga załącznik graficzny do studium, gdzie konieczne jest czytelne oznaczenie zabytków wpisanych do rejestru zabytków oraz stanowisk archeologicznych, a także uzupełnienie plansz o zabytki z gminnej ewidencji, brakujące stanowiska oraz strefy ochrony konserwatorskiej wokół zabytków wpisanych do rejestru, o których jest mowa w tekście studium. Podsumowując należy zaznaczyć, że studium jest mocno nieaktualne w odniesieniu do tematyki z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego. Została ona tutaj potraktowana skrótowo i ogólnikowo bez właściwego nakreślenia niezbędnych kierunków działań i istniejących uwarunkowań.
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Haczów docelowo wymaga uzupełnienia w następującym zakresie:
- uwzględnienie gminnej ewidencji zabytków,
- aktualizacja zasobu zabytków wpisanych do rejestru,
- wyznaczenie precyzyjnych stref ochrony konserwatorskiej wokół zabytków wpisanych do rejestru,
- aktualizacja zapisów dot. kościoła z Haczowa wpisanego na listę UNESCO,
- uwzględnienie całego zasobu stanowisk archeologicznych,
- poprawienie, uczytelnienie i uzupełnienie załącznika graficznego do studium.
Powyższe niedociągnięcia powinny zostać wyeliminowane, a braki uzupełnione.
Zgodnie z zapisem art. 7 ust. 4 ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami jedną z form ochrony zabytków jest ustalenie odpowiednich zapisów w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o warunkach zabudowy i decyzjach o lokalizacji inwestycji celu publicznego.
W przypadku miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego ochrona zabytków nieruchomych powinna być wyznaczana w zależności od wartości danego obiektu. Zabytki wpisane do rejestru należy obejmować ochroną kilku elementową. Ścisła strefa ochrony konserwatorskiej winna obejmować obiekt i obszar wpisany do rejestru zabytków – działania w jej obrębie powinny zostać uzależnione od decyzji WKZ. Wokół takiej strefy wskazane jest wyznaczanie obszaru, otuliny, mającego na celu ochronę otoczenia obiektu zabytkowego, w granicach opierających się na naturalnym ukształtowaniu terenu, bądź jego aktualnym zagospodarowaniu. W strefie tej powinny zostać wyznaczone rygory dotyczące inwestycji, określające dopuszczalne zagospodarowanie terenu i parametry nowej zabudowy, a także dopuszczalne przekształcenia istniejącej, mające na celu przeciwdziałanie degradacji otoczenia obiektów zabytkowych i zachowanie ich ekspozycji. W obszarach o dużym nasyceniu obiektami zabytkowymi proponuje się wyznaczanie szerszych stref ochrony krajobrazu kulturowego, jednakże ich wyznaczenie powinno się opierać o specjalistyczne opracowania, np. studium wartości kulturowych.
Obiekty znajdujące się w Gminnej Ewidencji Zabytków należy objąć ochroną punktową. W przypadku większego zgrupowania obiektów zabytkowych, np. drewnianych domów stanowiących zachowany fragment dawnego układu ruralistycznego, można taki obszar włączyć pod ochronę strefową. W zapisach należy sformułować precyzyjne warunki związane z użytkowaniem obiektów mieszkalnych, wraz z dopuszczalnymi przekształceniami w ich obrębie. Poza tym zabytki z GEZ należy chronić in situ, dotyczy to zwłaszcza kapliczek i kaplic. W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego powinna również być zawarta ochrona ogólnego krajobrazu gminy charakteryzująca się utrzymaniem kompozycyjnej spójności wsi, utrwalaniem historycznych układów zabudowy, poprzez kontynuowanie tradycyjnie ukształtowanych lokalizacji i kompozycji budynków oraz wykorzystywanych form architektonicznych zmierzających do harmonizowania krajobrazu. Odnośnie decyzji o warunkach zabudowy
i lokalizacji inwestycji celu publicznego wydawanych przez Urząd Gminy dla terenów, na których znajdują się obiekty zabytkowe, ujęte w Gminnej Ewidencji Zabytków każdorazowo należy je uzgadniać z urzędem konserwatorskim, który narzuci odpowiednie uwarunkowania związane z ich ochroną.
Gmina Haczów powinna czynić starania zmierzające w kierunku wpisania do rejestru wartościowych obiektów zabytkowych, które dotychczas nie znalazły się w rejestrze. Dotyczy to przede wszystkim:
- kaplica cmentarna na cmentarzu parafialnym w Haczowie,
- kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Jasionowie,
- dzwonnica przy kościele parafialnym pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Jasionowie,
- kaplica grobowa Kazimierza hrabiego Dzieduszyckiego na cmentarzu parafialnym w Jasionowie,
- kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Malinówce,
- dzwonnica w zespole kościelnym w Malinówce,
- plebania w zespole kościelnym w Malinówce.
Działania gminy powinny polegać na zachęcaniu i wspieraniu właścicieli obiektów w dążeniu do wpisania zabytków do rejestru. Dodatkowo samorząd może partycypować w tworzeniu opracowań historycznych związanych z danym obiektem.
Warto w tym miejscu wymienić najpilniejsze potrzeby związane z obiektami zabytkowymi wpisanymi do rejestru zabytków województwa podkarpackiego zlokalizowanymi na terytorium gminy. Obiekty te mimo, iż nie wszystkie są własnością gminy, to stanowią jej wizytówkę, a dobry stan ich zachowania oraz właściwe zagospodarowanie powinny stanowić priorytet dla samorządu. W tym celu konieczne jest rozpoznanie najpilniejszych potrzeb konserwatorskich danego zabytku, a także aktualna wiedza na temat ich stanu zachowania. Ponadto na samorządzie spoczywa ustawowy obowiązek zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych dla ochrony dóbr kultury. Samorząd jest zobowiązany do dbania o zabytki, jak również nadzorowania i eliminowania prac prowadzonych przez inne podmioty, które szkodziłyby substancji zabytkowej. Natychmiastowe reagowanie na brak należytej dbałości właścicieli o bieżące utrzymanie zabytków zapobiegnie degradacji krajobrazu kulturowego.
Architektura o charakterze sakralnym gminy Haczów w większości jest dość dobrze zachowana, kościoły bowiem są użytkowane, a co za tym idzie najpilniejsze prace konserwatorskie są wykonywane na bieżąco. Poniżej przedstawione zostały najpilniejsze postulaty konserwatorskie dla tej grupy zabytków.
Dawny kościół parafialny w Haczowie w ostatnich latach był przedmiotem gruntowych prac konserwatorsko-budowlanych. Niemniej jednak należy obecnie utrzymać zadowalający efekt tych prac, poprzez regularne bieżące konserwacje. Zalecane jest wykonywanie regularnych impregnacji gontowego szalunku ścian oraz takiego pokrycia dachowego. Wskazane są do przeprowadzenia regularne zabiegi pielęgnacyjne przy zabytkowym drzewostanie zachowanym na terenie przykościelnym. Należy poszerzyć granice prawnej ochrony konserwatorskiej otoczenia kościoła, tak aby obejmowała również szpital ubogich oraz zagrodę, stanowiącą obecnie relikt dawnego układu zabudowy wiejskiej.
Kościół parafialny w Haczowie jest stosunkowo młodym zabytkiem, tym samym zachowany jest w zadowalającym stanie. Wskazane byłoby jednak przeprowadzenie prac konserwatorsko-restauratorskich przy tynkowanych elewacjach. Obecnie istniejący tynk typu „baranek” wydaje się nie być pierwotnym rozwiązaniem estetycznym. Zalecane byłyby do przeprowadzenia prace badawcze przed przystąpieniem do prac właściwych, w celu rozpoznania pierwotnej estetyki, technologii oraz zamysły autora projektu.
Dawna cerkiew w Jabłonicy Polskiej była często na przestrzenie swej historii poddawana pracom remontowym. W wyniku tych prac pierwotna, zabytkowa forma architektoniczna w dużym stopniu uległa znaczącym przekształceniom. Ostatni remont z lat 90-tych XX wieku pogłębił ten stan rzeczy, a samowola przeprowadzona na terenie dawnego cmentarza przycerkiewnego poczyniła nieodwracalne w skutkach zniszczenia. Dlatego też należałoby rozważnie przystąpić do rozpoznania stanu technicznego budynku, rozważyć – po analizie konstrukcyjnej – możliwość przywrócenia oryginalnej bryły świątyni i przeprowadzić prace, w sposób który pozwoli na poprawę stanu technicznego architektury oraz przywrócenie jej, choć częściowo, pierwotnej formy estetycznej.
Bryła kościoła parafialnego w Trześniowie wymaga zainicjowania kompleksowych prac konserwatorskich przy ceglanych elewacjach z kamiennymi detalami. Konieczne jest przeprowadzenie prawidłowych zabiegów konserwacji technicznej i estetycznej wątku ceglanego oraz zabezpieczenie lica kamiennego cokołu kościoła, lica cegieł murów obwodowych, elementów kamiennych oraz tynkowanych detali architektonicznych. Należy wzmocnić spoinowania cegieł, usunąć cementowe spoinowanie kamiennych ciosów cokołu. Prace powinny zostać poprzedzone badaniami konserwatorskimi, które będą mieć na celu rozpoznanie pierwotnej estetyki i zamysłu architekta. W otoczeniu kościoła znajduje się częściowo zachowany cmentarz z kilkoma kamiennymi nagrobkami. Biorąc pod uwagę wartość artystyczną, a nade to historyczną tych pomników, należałoby rozważyć ich konserwację, tak by uniknąć ich samoistnego zniszczenia.
Odrębny postulat tyczy się cmentarzy wyznaniowych, które – podobnie jak i wyżej wymienione świątynie – są własnościami Parafii. Należy na bieżąco wykonywać prace porządkowe na terenie tychże założeń, chronić ich pierwotny układ oraz zabezpieczać przed zniszczeniem najbardziej zdegradowanych nagrobków. Warte troski konserwatorskiej są zachowane kaplice grobowe, których stan techniczny niejako skłania do podjęcia najpilniejszych prac.
Na terenie gminy Haczów zlokalizowane zostały cztery założenia dworsko-parkowe. Poniżej przedstawiono główne zalecenia do tychże zabytków.
W przypadku zespołu pałacowo-parkowego we Wzdowie, najistotniejsza w chwili obecnej kwestia to brak zagospodarowania. Po likwidacji funkcjonującego w jego obrębie Uniwersytetu Ludowego, nie doczekał się on przeznaczenia pod nową funkcję. Zespół, w chwili obecnej, należy do prywatnego właściciela, który dotychczas nie podjął żadnych działań w obrębie zabytku. Na skutek opuszczenia systematycznie pogarsza się stan zachowania poszczególnych elementów zespołu. W obrębie budynków widoczna jest postępująca degradacja przejawiająca się, m.in. negatywnym wpływem wilgoci oddziałującej na mury. Dodatkowo występują ubytki wyprawy tynkarskiej i pęknięcia. W katastrofalnym stanie znajduje się budynek dawnej rządcówki, który wymaga podjęcia pilnych prac zabezpieczających przed całkowitym zawaleniem. Uszkodzenia powstałe w jego obrębie posiadają już charakter konstrukcyjny, brak podjęcia interwencji prowadził będzie do zniszczenia obiektu. W parku występują zachwaszczenia i liczne młode samosiejki, wymaga on przeprowadzenia prac pielęgnacyjnych oraz porządkowych. Wzdowski zespół pałacowo – parkowy należy do najciekawszych zabytków województwa podkarpackiego, konieczne jest przywrócenie mu pierwotnej rangi, która poprzez zagospodarowanie obiektu, np. na cele kultury i turystyki, bądź usług medycznych, znacząco wzmocniłaby atrakcyjność gminy.
W obrębie zespołu dworsko – parkowego w Haczowie, stanowiącego własność gminy, w chwili obecnej prowadzone są prace remontowe przy budynku dworu, który docelowo ma być przeznaczony na cele kultury i służyć wszystkim mieszkańcom gminy. Również w obrębie parku planowane są prace pielęgnacyjne oraz remontowe zmierzające do jego pełniejszego wykorzystania i udostępnienia. Budynki kaplicy i oficyny mimo braku użytkowania znajdują się w dobrym stanie zachowania. Natomiast podjęcia pilnych prac zabezpieczających wymaga budynek oranżerii, w chwili obecnej będący w stanie postępującej ruiny. Brak dachu powoduje szybko postępującą destrukcję, całości zachowanej dotychczas materii zabytkowej. Obiekt ten stanowiący ciekawy przykład architektury parkowej, po realizacji prac remontowych winien zyskać nową funkcję, bądź wrócić do pierwotnej – ogrodowej oranżerii i stać się jedną z atrakcji gminy.
W zespole dworsko – parkowym w Jasionowie należy odnotować dobry stan zachowania budynku dworu z początków XX w. Obiekt ten będący własnością gminy, jest na bieżąco remontowany i w chwili obecnej nie wymaga podjęcia pilnych interwencji konserwatorskich. Odmienna sytuacja występuje w obrębie budynku starego XIX-wiecznego dworu. Zabytek ten posiada zawilgocone i zagrzybione mury, duże partie tynku odpadają, występują ubytki cegieł. Konstrukcja więźby dachowej jest zagrzybiona
i miejscami zbutwiała, a w orynnowaniu występują przecieki. Budynek wymaga podjęcia pilnych prac zabezpieczających, zwłaszcza w obrębie dachu. Park w Jasionowie wymaga prowadzenia bieżących prac pielęgnacyjnych.
W trześniowskim zespole dworsko – parkowym należy wyróżnić dwa obszary. Pierwszy większy będący w prywatnych rękach, obejmujący dwór, spichlerz i część budynków folwarcznych, przeznaczony na stadninę i usługi związane z agroturystyką oraz obszar dawnego folwarku, części parku i stawów, podzielony i rozdrobniony przeznaczony pod zróżnicowaną działalność gospodarczą, bądź jak w przypadku stawów nieużytkowany. Budynek dworu, w chwili obecnej zamieszkiwany, wykazuje się dobrym stanem zachowania i brakiem szczególniejszych potrzeb. Natomiast interwencji wymaga opuszczony budynek spichlerza, widoczne są tutaj ubytki w kamienno – ceglanej podmurówce. Znaczna część drewnianej podwaliny jest spróchniała, zawilgocona i zagrzybiona. Brakuje jednego z słupów podtrzymujących podcień, a niektórym brakuje zastrzałów. W obrębie konstrukcji dachowej widoczne są zawilgocenia. Ponadto gęsta roślinność otaczając obiekt powoduje jego zacienienie i zawilgocenie. Budynek powinien podlegać pracom zabezpieczającym, co najmniej w zakresie pozwalającym powstrzymać postępującą degradację. W przypadku pozostałości parku w Trześniowie mamy do czynienia z niewielkim ogrodem, wymagającym bieżącej pielęgnacji, pozostała część dawnego parku została zdegradowana. Należy podkreślić, że w obrębie zespołu dworsko – parkowego w Trześniowie zachowały się budynki zaplecza gospodarskiego, nierozpoznane dotychczas wymagające przeprowadzenia inwentaryzacji i określenia docelowych potrzeb konserwatorskich.
We wszystkich wyżej opisanych przypadkach widoczne jest, iż największym zagrożeniem dla zabytków jest brak funkcji i stosownego zagospodarowania. Opisane obiekty posiadają korzystną lokalizację, ich pełne i prawidłowe zagospodarowanie znacząco mogłoby wpłynąć na poprawę atrakcyjności turystycznej gminny, a co za tym idzie mogłyby zostać wygenerowane nowe miejsca pracy. Gmina powinna wspierać działania zmierzające do powstrzymania procesu niszczenia oraz działania ratunkowe
w stosunku do obiektów zabytkowych zagrożonych postępującą degradacją. Duże walory architektoniczne oraz historyczne tych nieużytkowanych, w chwili obecnej, zabytków oraz ich zły stan zachowania w pełni uzasadniają potrzebę podjęcia takich działań.
Ważnym zadaniem gminy powinno być przeznaczanie środków finansowych
z własnego budżetu na dofinansowanie prac konserwatorskich prowadzonych przy obiektach zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków. Samorząd winien wspierać działania właścicieli zabytków zmierzające do pozyskiwania środków zewnętrznych na działania konserwatorsko-remontowe przy obiektach zabytkowych. Równie istotne jest, aby na stronie internetowej gminy Haczów znalazły się aktualne informacji związane z możliwością pozyskania środków finansowych z zakresu ochrony zabytków (m.in. z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Marszałka Województwa Podkarpackiego, Funduszu Kościelnego, WFOŚiGW) na zabezpieczenie i remont tych obiektów.
Podsumowując powyższe postulaty, najpilniejsze wnioski dotyczą:
- uzgadniania wszelkich działań prowadzonych przy zabytkach znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków,
- opracowania studium wartości kulturowych,
- monitorowania stanu zachowania obiektów zabytkowych figurujących w GEZ.
- prowadzenia cyklicznej aktualizacji zasobów gminnej ewidencji zabytków,
- przeprowadzenia aktualizacji studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z przedstawionymi w niniejszym rozdziale wytycznymi,
- kreowania poprawnej polityki przestrzennej w odniesieniu do obiektów zabytkowych i krajobrazu kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o warunkach zabudowy i decyzjach o lokalizacji inwestycji celu publicznego, zgodnie z zaprezentowanymi wyżej wytycznymi,
- wspierania działań zmierzających do wpisania do rejestru zabytków województwa podkarpackiego obiektów posiadających szczególna wartość,
- wspierania działań zmierzających do poprawy stanu zachowania cennych zabytków z terenu gminy,
- przeznaczania środków finansowych na prace prowadzone przy obiektach zabytkowych.
Ruchome zabytki z terenu gminy Haczów w zdecydowanej większości należą do Parafii Rzymskokatolickich, stanowią bowiem wyposażenie kościołów, plebanii, dzwonnic oraz elementy zabytkowe cmentarzy, tj. nagrobki. We władaniu Gminy Haczów są pozostałości wyposażenia ruchomego w dworze Urbańskich w Haczowie. Kapliczki w większości zlokalizowane są na działkach prywatnych właścicieli.
Najpilniejszym zadaniem dla gminy Haczów powinno być przeznaczanie środków finansowych z własnego budżetu na dofinansowanie prac konserwatorskich prowadzonych przy zabytkach ruchomych wpisanych do rejestru zabytków. Samorząd także powinien wspierać działania właścicieli zabytków zmierzające do pozyskiwania środków zewnętrznych na działania konserwatorskie przy tychże zabytkach.
Główny postulat skierowany bezpośrednio do gminy Haczów dotyczy wyżej wspomnianych elementów wyposażenia haczowskiego dworu. Należy zwrócić uwagę, że już od dwóch lat gmina prowadzi prace konserwatorskie przy dworze, które w efekcie przekładają się na ratowanie tychże reliktów wyposażenia wnętrza dworskiego. Dlatego w tym miejscu należy zaznaczyć potrzebę kontynuowania prowadzonych prac, tak by docelowo doprowadziły one do poprawy stanu technicznego i przywrócenia pierwotnych walorów artystycznych wszystkim zachowanym zabytkom w dworze, łącznie
z autentycznymi partiami malowideł ściennych.
Na terenie gminy Haczów znajduje się stosunkowo dużo zabytków ruchomych wyjątkowej klasy. Niestety nie wszystkie z nich chronione są prawnie na mocy wpisu do rejestru zabytków ruchomych województwa podkarpackiego. Dlatego też Gmina Haczów winna czynić działania kierunkowo zmierzające do wpisania do rejestru zabytków wartościowych obiektów zabytkowych, które dotychczas nie znalazły się
w rejestrze. Działalność gminy w tej kwestii skupić powinna się na zachęcaniu
i wspieraniu właścicieli obiektów w dążeniu do wpisania zabytków do rejestru, przy jednoczesnym uwrażliwianiu i uświadamianiu na dobro narodowe, na które składają się drobne zabytki. Dodatkowo gmina może partycypować w tworzeniu opracowań historycznych związanych z danym obiektem.
Do rejestru zabytków ruchomych województwa podkarpackiego powinny zostać wpisane:
- gotycki (!) dzwon, eksponowany w dzwonnicy przy kościele parafialnym pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Jasionowie,
- elementy wyposażenia ruchomego kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Malinówce,
- kamienne nagrobki zlokalizowane na terenie cmentarzy parafialnych.
Pod rozwagę należy wziąć również kapliczki, jako że indywidualne wpisanie do rejestru zabytków ruchomych najbardziej wartościowych przykładów tej, tzw. malej architektury, przyczyniłoby się do wzmocnienia ich ochrony prawnej in situ oraz pozwoliłoby na prawidłowy nadzór nad prowadzonymi w przyszłości pracami konserwatorskimi, a ponadto otworzyłoby szerokie możliwości pozyskiwania publicznych środków finansowych z przeznaczeniem na prace konserwatorsko-restauratorskie.
Obecnie wszystkie kapliczki z terenu gminy Haczów chronione są na podstawie ujęcia w gminnej ewidencji zabytków. W większości zlokalizowane są one na posesjach prywatnych, niemniej jednak stanowią nieodłączny element krajobrazu kulturowego, tak więc gmina Haczów winna wspierać ich zachowanie i konserwację, a w efekcie uzgadniać z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków wszelkie zgłoszone wcześniej przez właścicieli zamierzenia planowane do realizacji przy tychże zabytkach. Ich ochronę dodatkowo można wzmocnić, prócz odrębnego wpisu do rejestru, poprzez odpowiednie zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Wszystkie kapliczki należy bezwzględnie chronić in situ, ich przemieszczenia możliwe są jedynie tylko w ciągu ulic i w obrębie działki, jeżeli zaistnieje uzasadnione niebezpieczeństwo, np. związane z przebudową drogi. Ważne jest również zachowanie w procesie konserwacji bryły i materiału, z jakiego powstał dany obiekt.
Zabytkowe nagrobki na terenie gminy Haczów zachowane są w obrębie wszystkich rzymskokatolickich cmentarzy. Cmentarze jednak te nie są skomunalizowane, a stanowią własności parafialne; administratorzy parafii często nie mają dość chęci, by podjąć trud zabezpieczenia i zachowania tak cennych zabytków na rzecz potomnych. Dlatego w gestii gminy winno być występowanie z upoważnienia właściciela, w celu podjęcia inicjatyw założenia stowarzyszeń skupiających się na ratowaniu zabytkowych nagrobków. Należy bowiem wziąć pod uwagę, że na cmentarzach na terenie gminy Haczów znajduje się stosunkowo duża grupa wartościowych pomników, które obecnie są opuszczone, a co za tym idzie – w znacznym stopniu zdegradowane. Stowarzyszenia takie miałyby na celu pozyskiwanie środków na konserwację, uzyskiwanie wymaganych pozwoleń oraz koordynowanie i prowadzenie nadzoru inwestorskiego zadania. Należałoby przy tej okazji wytypować najbardziej cenne nagrobki z poszczególnych cmentarzy i wnioskować do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o objęcie ich ochroną prawną na mocy wpisu do rejestru zabytków ruchomych. W pierwszej kolejności jednak ze wszech miar ważniejsze wydaje się być podjęcie działań, zmierzających do zabezpieczenia najbardziej narażonych na degradację pomników, a dopiero w dalszych etapach do kompleksowej konserwacji tychże obiektów.
Warto również wymienić najpilniejsze potrzeby związane z ruchomymi obiektami zabytkowymi wpisanymi do rejestru zabytków województwa podkarpackiego zlokalizowanymi na terytorium gminy. Obiekty te mimo, iż nie są własnością gminy, to stanowią jej wizytówkę, a dobry stan ich zachowania oraz właściwa ekspozycja powinny stanowić priorytet dla samorządu. W tym celu konieczne jest rozpoznanie najpilniejszych potrzeb konserwatorskich danego zabytku, a także aktualna wiedza na temat ich stanu zachowania. Ponadto na samorządzie spoczywa ustawowy obowiązek zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych dla ochrony dóbr kultury. Samorząd jest zobowiązany do dbania o zabytki, jak również nadzorowania i eliminowania prac prowadzonych przez inne podmioty, które szkodziłyby substancji zabytkowej. Natychmiastowe reagowanie na brak należytej dbałości właścicieli o bieżące utrzymanie zabytków zapobiegnie degradacji zabytkowych wnętrz.
Wyposażenie ruchome dawnego kościoła parafialnego w Haczowie było przedmiotem kompleksowych prac prowadzonych w latach 90-tych XX wieku. W związku z czym obecny stan zachowania jest dobry; należy jednak na bieżąco monitorować ten stan, w celu ewentualnego wczesnego wykrycia problemu (np. zaatakowanie struktury drewna przez owady).
Zabytki zgrupowane we wnętrzu kościoła parafialnego w Jasionowie nie były ostatnimi laty konserwowane, z wyłączeniem organów piszczałkowych i ich prospektu. Dlatego tutaj zachodzi konieczność podjęcia takich prac; należy jednak wziąć pod uwagę, że obecnie nie ma realnego zagrożenia dla zabytków, tak więc ewentualne prace miałyby charakter zachowawczy, z poszanowaniem dla oryginalnie użytych materiałów.
Wyposażenie kościoła parafialnego w Trześniowie wymaga podjęcia kompleksowych prac konserwatorskich. W roku 2015 Parafia zainicjowała takie prace przy barokowym ołtarzu bocznym, przeniesionym ze starego kościoła. Kontynuacja zadania jest konieczna i w pełni uzasadniona; po zakończeniu prac przy tym ołtarzu należy przejść do kolejnych obiektów. We wnętrzu kościoła eksponowany jest późnogotycki obraz fundacyjny, niezwykłej klasy zabytek. Niestety jest on bardzo łatwo dostępny dla każdego zwiedzającego, co stwarza potencjalne zagrożenie dla obrazu. W związku z czym konieczne wydaje się być rozważenie zabezpieczenia obiektu, np. elektrycznym systemem.
Podsumowując powyższe postulaty, najpilniejsze wnioski dotyczą:
- potrzeby kontynuowania rozpoczętych prac przy zachowanych elementach wystroju dworu w Haczowie,
- współfinansowania prac konserwatorskich prowadzonych przy zabytkach ruchomych,
- wspieranie inicjatyw zmierzających do założenia stowarzyszeń mających na celu ratowanie zabytkowych nagrobków,
- uzgadniania wszelkich działań prowadzonych przy kapliczkach znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków,
- ustalenia ochrony kapliczek na podstawie zapisów w mpzp,
- wspierania działań zmierzających do wpisania do rejestru zabytków województwa podkarpackiego obiektów ruchomych posiadających szczególne wartości, m.in. kapliczek, nagrobków, wyposażenia,
- wspierania działań zmierzających do poprawy stanu zachowania oraz do podejmowania prac konserwatorskich przy cennych zabytkach ruchomych z terenu gminy.
Podstawą i priorytetem w opiece nad zabytkami archeologicznymi gminy Haczów winno stanowić należyte prowadzenie ewidencji stanowisk archeologicznych. Dokładne rozpoznanie lokalizacji, zasięgu i charakteru stanowisk archeologicznych stanowi kluczowy element poprawnie sprawowanej opieki nad tego typu zabytkami. W tym celu konieczne jest posiadanie gminnej ewidencji zabytków składającej się z kart adresowych stanowisk archeologicznych opracowanych w oparciu o zasoby wojewódzkiej ewidencji zabytków w postaci zbioru kart KESA powstałych w trakcie realizacji programu Archeologiczne Zdjęcie Polski.
Ważnym elementem poprawnie sprawowanej opieki nad zabytkami archeologicznymi są ponowne weryfikacyjne badania powierzchniowe obszarów AZP, zlokalizowanych na terenie gminy, zwłaszcza tych rozpoznanych w latach 80-tych XX w. Jak już wspomniano w niniejszym opracowaniu wykaz stanowisk archeologicznych w obrębie gminy nie stanowi zbioru zamkniętego. Stanowiska archeologiczne podlegają dużo silniejszym przeobrażeniom niż pozostałe kategorie obiektów zabytkowych. Wpływ mają na to między innymi czynniki naturalne: erozja gleby powodująca degradację stanowisk, czy przeobrażenie powodujące utrudnienia w obserwacji stanowisk, poprzez zarastanie ich powierzchni na skutek ugorowania pól oraz czynniki ludzkie: często nieświadome niszczenie stanowisk poprzez ich zabudowę itd. Z powyższych względów cykliczna weryfikacja zasobu zabytków archeologicznych gminy jest koniecznością, tylko dzięki temu możliwe jest formułowanie poprawnych postulatów dotyczących ochrony oraz definiowanie istniejących zagrożeń dla archeologicznego dziedzictwa kulturowego gminy. Zadanie to w głównej mierze spoczywa na Wojewódzkim Konserwatorze Zabytków, udział gminy powinien polegać na wsparciu finansowym przedsięwzięć zmierzających do weryfikacji zasobu stanowisk archeologicznych z terenu gminy.
Należy tutaj podkreślić, że zagadnienia związane z pradziejami oraz historią gminy nie zostały dotychczas kompleksowo opracowane. Gmina nie posiada studium wartości kulturowych, dokumentu całościowo obejmującego zakres tematów związanych z dziedzictwem kulturowym. Gdzie można znaleźć precyzyjnie opracowane wartościowanie stanowisk archeologicznych (tworzone na podstawie zrealizowanych archeologicznych badań wykopaliskowych i powierzchniowych), z wyznaczeniem stref ochronnych ustalanych indywidualnie dla danego obiektu bądź grupy stanowisk. Dokumentacja ta posiada duże znaczenie w kontekście opracowywania dokumentów planistycznych (studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, decyzje o warunkach zabudowy i lokalizacji inwestycji celu publicznego) znacznie ułatwiając poprawne kreowanie polityki gminy w odniesieniu do obiektów zabytkowych.
Z poziomu gminy jednym z najistotniejszych czynników wpływających na jakość ochrony stanowisk archeologicznych, jest jej prawidłowe uwzględnianie w ramach planowania przestrzennego, zgodnie z kompetencjami jednostek samorządu terytorialnego. Jednym z istotnych dokumentów tworzącym zręby polityki gminy związanej z ochroną stanowisk archeologicznych jest studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Podkreślić tutaj należy, iż zapisy dotyczące stanowisk archeologicznych
w funkcjonującym studium potraktowane zostały bardzo pobieżnie i wymagają zmian
i uzupełnień. W dokumencie tym przedstawiono niepełny stan archeologicznego dziedzictwa wymieniono 71 stanowisk archeologicznych, natomiast na terenie gminy zewidencjonowano 131 obiektów. Studium wymaga w tym względzie aktualizacji. Ponadto brak jest tam przejrzystych zapisów dotyczących ochrony stanowisk archeologicznych. Konieczne jest tutaj sformułowanie zapisów o bezwzględnej potrzebie zachowania i ochrony obiektów najcenniejszych a także o nakazie prowadzenia badań archeologicznych w przypadku realizacji jakichkolwiek inwestycji w obszarze stanowisk archeologicznych. Dodatkowo stanowiska archeologiczne oznaczono na załącznikach graficznych do studium w sposób nieczytelny często uniemożliwiający ich poprawną identyfikację, wymaga to stosownego uzupełnienia.
Zgodnie z zapisem art. 7 ust. 4 ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami jedną
z form ochrony zabytków jest ustalenie odpowiednich zapisów w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o warunkach zabudowy i decyzjach o lokalizacji inwestycji celu publicznego. W przypadku miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego stanowiska archeologiczne winny być dokładnie oznaczone na załącznikach graficznych do planu, natomiast w jego tekście powinny znaleźć się zapisy ustanawiające ochronę konserwatorską i nakazujące uzgadnianie zamierzeń inwestycyjnych z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Odnośnie decyzji o warunkach zabudowy i lokalizacji inwestycji celu publicznego, wydawanych przez Urząd Gminy, dla terenów na których zlokalizowano stanowiska archeologiczne (rozpoznanie powinno się opierać na gminnej ewidencji zabytków), każdorazowo należy je uzgadniać z urzędem konserwatorskim, który narzuci odpowiednie uwarunkowania związane z ich ochroną. Jednym z pozytywnych aspektów uwzględniania ochrony stanowisk archeologicznych w planowaniu przestrzennym jest wiedza przydatna właścicielom oraz potencjalnym inwestorom planującym działalność w obrębie bądź sąsiedztwie stanowisk archeologicznych. Uwzględnianie istniejących uwarunkowań konserwatorskich, związanych z ochroną stanowisk archeologicznych, w procesie planowania inwestycyjnego skutkuje ochroną już na etapie koncepcyjnym (świadomość poniesienia kosztów badań archeologicznych bądź projektowanie inwestycji poza strefą ochrony konserwatorskiej). Należy tutaj pamiętać, że w przypadku potwierdzenia, w wyniku badań archeologicznych wykonywanych w miejscu prowadzonej inwestycji, obecności wyjątkowo cennych obiektów archeologicznych, może zaistnieć konieczność przemianowania terenu w części lub w całości w strefę ścisłej ochrony reliktów archeologicznych, co w konsekwencji może skutkować zakazem wszelkiej działalności budowlanej. W razie zaistnienia takiej sytuacji, ze względu na rangę dokonanych odkryć, Wojewódzki Konserwator Zabytków powinien wpisać teren do rejestru zabytków, nadając mu tym samym status najwyższej ochrony. Biorąc powyższe pod uwagę zaleca się minimum inwestowania w obszarze stanowisk archeologicznych, zwłaszcza tych najcenniejszych.
Na szczególną uwagę zasługują stanowiska charakteryzujące się dużą oceną wartości poznawczej. Trzeba przy tym pamiętać, że stanowiska te zostały wytypowane w zdecydowanej większości jedynie na podstawie zapisów z kart ewidencyjnych. Duża liczba zabytków ruchomych zebranych z powierzchni stanowiska w trakcie badań powierzchniowych może świadczyć o dużym zniszczeniu stanowiska archeologicznego, natomiast mniejsza liczba zabytków może wskazywać na lepszy stan zachowania obiektu. Rzeczywistą ich wartość mogą określić dopiero wykopaliskowe badania archeologiczne. Najcenniejsze stanowiska archeologiczne z terenu gminy Haczów wymienione zostały w niniejszym opracowaniu przy okazji opisu zasobu dziedzictwa archeologicznego gminy. Dodatkowo odpowiednia adnotacja o szczególnej wartości stanowiska została również umieszczona w wykazie stanowisk na końcu Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami.
W przypadku prowadzenia prac ziemnych na obszarze wszelkiego rodzaju stanowisk archeologicznych należy realizować wyprzedzające daną inwestycję ratownicze badania archeologiczne. Dodatkowo w najbliższym otoczeniu stanowisk najcenniejszych, wymienionych w wykazie, należy bezwzględnie przeprowadzić ścisły nadzór archeologiczny (granice poszczególnych stref powinny zostać ustalone w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego bądź każdorazowo w decyzjach o warunkach zabudowy lub inwestycji celu publicznego).
Niektóre stanowiska, ze względu na bliską odległość względem siebie i w miarę jednolity horyzont czasowy zdają się łączyć w większe kompleksy osadnicze. Stanowiska te w rzeczywistości tworzyć mogą jedną dużą osadę. Z sytuacją taką mamy do czynienia np. w Bukowie dwa duże stanowiska nr 6 AZP 111-76/35 i 7 AZP 111-76/36 łączy niewielka odległość w terenie oraz datowanie na okres rzymski. Również z okresem rzymskim związane są stanowiska nr 6 AZP 111-75/4, 7 AZP 111-75/5 i 8 AZP 111-75/6 w Haczowie a także położone już w innym rejonie tej miejscowości stanowiska nr 11 AZP 111-75/9, 12 AZP 111-75/10 i 13 AZP 111-75/11, w tym przypadku należy zaznaczyć, że obiekty te zajmują bardzo dogodne miejsce pod względem osadniczym, położone na terasie nadzalewowej rzeki Tabor. W Jabłonicy Polskiej stanowiska nr: 18 AZP 110-75/29, 19 AZP 110-75/30, 20 AZP 110-75/31, 21 AZP 110-75/32, 22 AZP 110-75/33 można łączyć w jeden zwarty kompleks także związany z okresem rzymskim. Tak samo stanowiska nr 1 AZP 111-75/37 i 6 AZP 111-75/21 w Trześniowie oraz stanowisko nr 18 AZP 111-75/22 tworzyć mogą rozległą osadę z okresu rzymskiego. Natomiast we Wzdowie stanowiska nr: 5 AZP 111-76/77, 6 AZP 111-76/78 i 7 AZP 111-76/79 łączyć się mogą w rozległą osadę z przełomu epoki brązu i okresu halsztackiego. Natomiast stanowiska nr: 15 AZP 111-76/87, 16 AZP 111-76/88, 17 AZP 111-76/89 oraz 18 AZP 111-76/90 we Wzdowie tworzyć mogą kompleks osadniczy z jednej strony związany z przełomem epoki brązu i okresu halsztackiego z drugiej z okresem rzymskim. Mając to na uwadze należy ustanowić strefy obserwacji archeologicznej (w studium oraz mpzp), gdzie wszelkie prace ziemne realizowane będą pod nadzorem archeologicznym.
Szczególną ochronie konserwatorskiej powinny podlegać stanowiska narażone na zniszczenie przez prace ziemne realizowane w ramach działalności inwestycyjnej. W tych przypadkach, już na etapie wstępnych koncepcji, pracownicy gminy odpowiedzialni za wydawanie decyzji o warunkach zabudowy bądź lokalizacji inwestycji celu publicznego bądź inwestorzy powinni występować do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o wydanie zaleceń i uwarunkowań koniecznych do spełnienia w związku z realizowaną inwestycją. Natomiast Wojewódzki Konserwator Zabytków może nakazać wykonanie, poprzedzających inwestycję, archeologicznych badań wykopaliskowych.
Niezależnie od działalności inwestycyjnej, stanowiska zewidencjonowane na podstawie licznych zabytków ruchomych, zebranych w trakcie badań powierzchniowych, (co stanowi przesłankę na temat silnej degradacji stanowiska archeologicznego w następstwie naturalnej erozji bądź głębokiej orki), należy typować w pierwszej kolejności do ratowniczych badań wykopaliskowych. Dodatkowo postuluje się także przeprowadzenie planowych badań archeologicznych, ukierunkowanych na wyjaśnienie kwestii spornych dotyczących konkretnej problematyki np. szersze rozpoznanie osadnictwa neolitycznego, osadnictwa z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza a także osadnictwa z okresu rzymskiego.
Z terenu gminy Haczów, ze względu na bardzo wysoką wartość poznawczą do rejestru zabytków pod nr C-22 z 22.12.1971 roku wpisane zostało tylko jedno stanowisko archeologiczne nr 2 AZP 111-75/35 w Haczowie zewidencjonowane jako osada wczesnośredniowieczna oraz średniowieczne cmentarzysko.
Dodatkowo, na chwilę obecną, do objęcia ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków, ze względu na bardzo dużą wartość poznawczą, zakwalifikować można stanowiska archeologiczne nr: 13 AZP 111-76/49 w Jasionowie, 8 AZP 111-76/24 w Trześniowie, 2 AZP 111-76/75, 6 AZP 111-76/78 oraz 15 AZP 111-76/87we Wzdowie. Wszystkie będące rozległymi wielokulturowymi osadami, wyznaczonymi na podstawie dużej liczby znalezisk zabytków archeologicznych.
W przypadku pozostałych cennych stanowisk, dopiero realizacja badań archeologicznych potwierdzająca w pełni ich wartość i konieczność zachowania „in situ” mogłaby stanowić podstawę do wpisu obiektów, do rejestru zabytków województwa podkarpackiego. W obecnym stanie rzeczy wystarczająca jest ochrona ustanawiana na podstawie art. 7 ust. 4 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. tj. ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.
Podsumowując powyższe najpilniejsze postulaty to:
- wspieranie zamierzeń dążących do wykonania ponownych weryfikacyjnych archeologicznych badań powierzchniowych obejmujących terytorium gminy,
- poprawienie i uaktualnienie zapisów studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego odnoszących się do archeologicznego dziedzictwa kulturowego gminy,
- realizowanie poprawnej ochrony stanowisk archeologicznych, zgodnie z powyższymi wytycznymi, w opracowywanych miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o warunkach zabudowy oraz decyzjach o lokalizacji inwestycji celu publicznego,
- objęcie ścisłą ochroną stanowisk archeologicznych nr: 13 AZP 111-76/49 w Jasionowie, 8 AZP 111-76/24 w Trześniowie, 2 AZP 111-76/75, 6 AZP 111-76/78 oraz 15 AZP 111-76/87we Wzdowie,
- wspieranie działań zmierzających do realizacji ratowniczych badań wykopaliskowych w obrębie stanowisk szczególnie narażonych na zniszczenie oraz wspieranie badań prowadzących do rozpoznania istotnych zagadnień związanych z pradziejami regionu,
- informowanie potencjalnych inwestorów o realizacji inwestycji w obrębie stanowisk archeologicznych, już na etapie koncepcyjnym.
d. Rozpoznanie, dokumentowanie i popularyzowanie zasobów dziedzictwa kulturowego.
Ważnym zadaniem gminy powinno być wspieranie działań zmierzających do lepszego rozpoznania zasobu dziedzictwa kulturowego na terenie podległym samorządowi, a także jego właściwe udokumentowanie i popularyzowanie. Działania takie w prostej linii prowadzą do kształtowania pozytywnego podejścia lokalnych społeczności do kwestii ochrony zabytków. Dodatkową korzyścią może być wzrost świadomości na temat wykorzystywania potencjału dziedzictwa kulturowego dla ekonomicznego wzrostu regionu i tworzenia nowych miejsc pracy oraz marki turystycznej. Główne działania samorządu
w tej materii powinny się opierać na szeregu działań:
- prowadzeniu monitoringu i cyklicznej weryfikacji zasobów gminnej ewidencji zabytków (wykreślenie obiektu z GEZ wymaga konsultacji z WUOZ).
- utworzeniu komputerowej bazy zabytków figurujących w gminnej ewidencji zabytków i umieszczenie jej na stronach internetowych gminy.
- tworzeniu i wspieraniu (m.in. finansowym) inicjatyw zmierzających do specjalistycznego rozpoznania poszczególnych najcenniejszych obiektów zabytkowych i powstaniu opracowań konserwatorskich uwzględniających indywidualne potrzeby poszczególnych obiektów.
- tworzeniu i wspieraniu inicjatyw mających na celu popularyzowanie wiedzy o historii i zabytkach regionu poprzez wydawnictwa popularnonaukowe.
- współpracy z właścicielami obiektów zabytkowych w celu ich udostępnienia dla zwiedzających.
- wspieraniu i współpracy ze stowarzyszeniami lokalnymi (np. koła gospodyń wiejskich), mającymi na celu zachowanie tradycji i kultury regionu.
- współpracy ze szkołami funkcjonującymi na terenie gminy, zmierzającej do upowszechnienia wiedzy o dziedzictwie kulturowym regionu wśród dzieci i młodzieży.
- rozbudowaniu strony internetowej gminy, poprzez umieszczenie tam szerokiej informacji związanej z historią i zabytkami gminy, a także mapy przedstawiającej lokalizację zabytków i miejsc wartych odwiedzenia.
- opracowaniu i organizacji tras oraz ścieżek edukacyjnych z wykorzystaniem obiektów i zespołów zabytkowych, najlepiej w porozumieniu z sąsiednimi gminami, przykładowo: lokalny szlak drewnianych kościołów na liście UNESCO (świątynie w Haczowie, Bliznem).
- wzbogaceniu infrastruktury turystycznej o ścieżki rowerowe, miejsca wypoczynku na szlakach, tablice informacyjne i punkty widokowe.
- organizacji imprez plenerowych promujących dziedzictwo kulturowe regionu.
- organizacji szkoleń dla pracowników gminy odpowiedzialnych za opiekę i ochronę dziedzictwa kulturowego.
- wspieraniu i promocji tradycyjnych form dawnej produkcji m.in. kowalstwa, bednarstwa, miodowarstwa itp.
9. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.
Zakłada się, że zadania określone w Gminnym Programie będą realizowane w wyniku następujących działań:
1. Wspólne działanie władz gminy Haczów z Podkarpackim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków oraz z właścicielami i użytkownikami obiektów zabytkowych, przedstawicielami Kościołów, organizacjami pozarządowymi i stowarzyszeniami regionalnymi, ośrodkami naukowymi.
2. Działania własne władz samorządowych:
a) prawne – np. uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, wnioskowanie o wpis do rejestru zabytków obiektów, które powinny być objęte ochroną konserwatorska;
b) finansowe – należyte utrzymywanie, wykonanie remontów i prac konserwatorskich przy obiektach zabytkowych będących własnością gminy oraz dotacje, system ulg finansowych, nagrody, zachęty dla właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych;
c) programowe – realizacja projektów i programów regionalnych;
d) inne – działania stymulujące, promocyjne, edukacyjne itp.
3. Działania w ramach programów dofinansowywanych z funduszy Unii Europejskiej.
10. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.
Obowiązującym wyznacznikiem sposobu finansowania opieki nad zabytkami są zasady zawarte w rozdziale 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Nakładają one obowiązek finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku na osobę fizyczną, lub inną jednostkę organizacyjną, w tym także na jednostki z sektora finansów publicznych, posiadające tytuł prawny do zabytku.
Zadania związane z opieką nad zabytkami mogą być finansowane, m.in.
z następujących źródeł:
- z budżetu gminy Haczów – finansowanie dotyczy obiektów będących własnością gminy lub pozostających w trwałym zarządzie jej jednostek lub zakładów budżetowych, a także obiektów nie będących własnością gminy. Zasady udzielania dotacji powinny zostać zawarte w prawie lokalnym.
- z budżetu Marszałka Województwa Podkarpackiego w ramach przyznanej dotacji na prace zgodne z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (http://www.wrota.podkarpackie.pl/pl/kultura/zabytki/dotacje)
- z budżetu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prace, zgodne z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (www.wuozprzemysl.pl)
- z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach dotacji przyznanej zgodnie z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. w oparciu o ogłaszane corocznie przez Ministerstwo aktualne programy. (www.mkidn.gov.pl)
- z dotacji unijnych ( http://www.wrota.podkarpackie.pl/pl/fue/fundusze) w ramach:
a.Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego.
b.Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko.
c.Norweskiego Mechanizmu Finansowego.
- Z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej ( http://www.wfosigw.pl/strefa-beneficjenta/obsluga_beneficjentow), środki finansowe mogą być przeznaczane na przedsięwzięcia związane z utrzymaniem i zachowaniem parków objętych ochroną na podstawie przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
WYKAZ STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH W UKŁADZIE ALFABETYCZNYM ZLOKALIZOWANYCH NA OBSZARZE GMINY HACZÓW, NA PODSTAWIE BADAŃ POWIERZCHNIOWYCH REALIZOWANYCH W RAMACH PROGRAMU BADAWCZEGO ARCHEOLOGICZNE ZDJĘCIE POLSKI.
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
Stanowisko cenne z naukowo – badawczego punktu widzenia. Stanowisko wpisane do rejestru zabytków pod nr A-649. | ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
Konieczne wyjaśnienie kwestii ewentualnego istnienia grodziska | ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
|
| ||||||
| ||||||
| ||||||
|
| |||||
|
|
| ||||
| ||||||
|
| |||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
|
|
| ||||
| ||||||
|
| |||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
cerkiew p.w. śś. Kosmy i Damiana, ob. kościół par. rzymskokatolicki p.w. Zwiastowania NMP | ||||||
|
|
| ||||
|
|
| ||||
| ||||||
| ||||||
|
| |||||
|
| |||||
|
| |||||
|
| |||||
| ||||||
|
| |||||
|
| |||||
|
| |||||
|
|
| ||||
kaplica grobowa hr. Kazimierza Dzieduszyckiego
|
|
| ||||
| ||||||
| ||||||
|
| |||||
|
| |||||
| ||||||
|
|
|
| |||
|
| |||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
|
|
| ||||
|
| |||||
| ||||||
| ||||||
|
| |||||
|
| |||||
| ||||||
| ||||||
| ||||||
|
| |||||
|
| |||||
|
| |||||